Ons Erfdeel. Jaargang 16

[p. 50]

Ensor met bloemenhoed (1883). Doek. Detail. Ensor Museum Oostende.

[p. 51]

de aktualieit van james ensor

‘De wegen van het genie zijn vooruit te bepalen. En dit genie heeft zich inderdaad tegen alle verwachtingen in gemanifesteerd. Van zijn eerste schreden af loopt James Ensor met een verrassende autoriteit vooruit op de vondsten die Vuillard in de benauwende zones van het intimisme zal doen. Onmiddellijk dringt Ensor tot de verste diepte door. Een zelfzeker instinkt brengt hem in voeling met de tovermachten en geheimen van huiskamers, tast hun halfschaduw af en ontdekt de malaise, de droefheid en de demonen die er zich verbergen. Hij bezit de gaven van een wichelaar, zonder enige studie te hebben gedaan om ze te verwerven.’

Bovenstaande karakteristieke uitspraken over het genie van de schilder James Ensor, komen niet uit de pen van een toevallige fan van de Oostendse meester, maar uit die van de internationaal bekende specialist Jean Cassou, ere-hoofdkonservator van het Musée National d'Art Moderne te Parijs. Ze zijn te vinden in het prachtige boek over James Ensor, dat onlangs werd gepubliceerd en dienen als inleiding voor een omvangrijke studie van Paul Haesaerts. De waardering van de Fransman Cassou wijst er weer eens op, dat Ensor beschouwd moet worden, als de topfiguur van de moderne Vlaamse schilderkunst en tevens als de Vlaamse kunstenaar die, in de twintigste eeuw, de grootste internationale faam wist te veroveren.

Méér dan 110 jaar na Ensors geboorte en bijna 25 jaar nà zijn dood mag het wel merkwaardig worden genoemd dat er, in het Nederlands taalgebied, nooit iemand op de gedachte is gekomen om een imposant overzichtswerk aan de ‘wereldburger’ uit Oostende te wijden.

In de aldus ontstane leemte werd ondertussen voorzien. De Uitgeverij Lannoo heeft immers, met J. Roeland Vermeer als vertaler, een uitstekende Nederlandse bewerking bezorgd van het werk dat Paul Haesaerts, jaren geleden, over Ensor had geschreven in het Frans. ‘De veelzijdige auteur, estheet, kriticus, bezieler van roemrijke kunstondernemingen, maker van knappe en overtuigende kunstfilms, kortom de grote ambassadeur in kunstzaken die Paul Haesaerts is,’ zo noteert Jean Cassou, ‘schrijft al zijn werken in die zintuigelijke, optische en beeldrijke taal, die wel het meest geschikt lijkt om kommentaar te leveren op het wonderlijke universum dat Vlaanderen aan de universele kunst heeft geschonken.’

De soepele, uitgebreide, vaak pikturaalpoëtische tekst van Paul Haesaerts vormt natuurlijk het hoofdelement van dit knap Ensor-boek. De toelichtingen bij de méér dan vijftig kleurplaten zijn echter even belangrijk omdat ze, als een soort aanvullende, méér illustratieve studie, direkt de essentie van Ensors ontwikkeling en vizie verklaren. Voor verdere informatie verstrekt de editie, naast foto's en wit-zwart reprodukties, een bibliografie van de geschriften over en door Ensor geschreven en bovendien een uitvoerig kronologisch overzicht van het leven en het oeuvre van de schilder en grafikus, met verwijzingen naar de artistieke aktiviteiten van zijn tijd.

Haesaerts heeft zijn studie in korte hoofdstukken verdeeld, wat de leesbaarheid bevordert en tegelijkertijd de mogelijkheid biedt om de evolutie van Ensor (1860-1949) op de voet te volgen, van de beginperiode in de jaren 1879-1880 tot aan zijn laatste werken. Daarbij dient vooral te worden vermeld, dat Ensors produktie, in de twintigste eeuw, kleiner wordt en dat,

[p. 52]

van 1900 af en zonder bekende redenen, zijn scheppingskracht, zijn techniek en zijn inspiratie verzwakken.

Haesaerts zin voor synteze maakt het hem mogelijk met een minimum aan tekst een maksimum aan verduidelijking te geven, zonder dat zijn taal iets van haar veerkracht en bloemrijkheid verliest. Tekenend in dit verband is de volgende situering, onder de titel ‘Van donker naar licht, van realisme naar irrealisme’:

- ‘Wel beschouwd heeft de ‘donkere’ periode van Ensor niet langer dan vier jaar geduurd, van 1879 tot 1882. Van 1883 af verschijnen de eerste duidelijke tekenen van een vernieuwde oriëntatie. Het fameuze schilderij ‘Ensor met Hoed en Bloemen’, dat uit dat jaar dateert, kan worden beschouwd als een fundamenteel werk, de spil van de overgang. Op dit in halfschaduw gedompelde gezicht, met zijn (Ensors eigen) bijna droevige inkwisiteursblik, heeft de schilder een fantasiehoed gezet met belachelijke versiersels, bloemen en veren, een hoed van verwelkte karnavalskleuren.

Voortaan zal de mistige periode door een heldere, fantaisistische periode van dubbelzinnige blijdschap worden bekroond. Met deze overgang ontsnapt het onbepaalde licht van de ‘Burgersalons’ uit zijn gevang, schudt mist en stof af en verspreidt zich parelend of bliksemend over ‘De Daken van Oostende’, naar het strand toe, waar de ‘Schelpen’ zich opstapelen, en naar de hemel waar ‘De Val der Opstandige Engelen’ zich afspeelt. De heldere doeken ontstaan uit de donkere.

Niets kan deze ontwikkeling beter demonstreren dan eenzelfde onderwerp, achtereenvolgens op beide manieren behandeld; dezelfde ‘Vlaanderenstraat’ schildert Ensor eerst 's winters, verlaten en somber ondanks de sneeuw, vervolgens overstroomd door een liefelijk lentelicht en daarna vol met muzikanten die in gesloten rijen hun fanfares laten schetteren, in eenklank met een meedogenloze zomerzon.

Behalve van een nieuwe technische orientatie is hier sprake van een - stellig nauw met de pikturale uitdrukking verbonden - nieuwe vizie op het leven. De attributen van ‘De Hoed met Bloemen’, die stralender kleuren aankondigen, kondigen ook ironie aan, grotere vrijheid, vermetele vondsten, burleske tonelen, een toenemende smaak voor spirituele speelsheid, voor het gratuite en absurde. Het reeds ernstig gekompromitteerde realisme zal voorgoed vervangen worden door het irrealisme. De kunst van Ensor zal in alle richtingen uitbarsten en, naar de eigen woorden van de meester, ‘een vulkaan van Luilekkerland worden, die duizend pikturale en andere heerlijkheden uitspuwt’.

Het is onmogelijk om, binnen het bestek van een bespreking, de konfrontatie Haesaerts-Ensor voldoende recht te laten wedervaren. Om door te dringen tot de mens Ensor, tot de jeugd van de schilder, tot zijn betekenis als graveur, tekenaar en akwarellist, tot zijn zelfbelijdenissen met Kristus als symbool, tot zijn spotprenten en de ‘Intocht van Kristus te Brussel’, tot zijn Oostendse konditionering en zijn hang naar de zee, gaat Haesaerts terzelfdertijd scherpzinnig en sfeerscheppend te werk. Waar het nodig is, roept hij weinig bekende gegevens, of de meester zelf te hulp.

Over de maskers, die een kapitale plaats innemen in het oeuvre van Ensor en univer-

[p. 53]

seel-aanvaarde betekenis hebben gekregen op het vlak van de moderne schilderkunst, laat hij de schilder zeggen: ‘Ik heb mij opgesloten in het eenzame milieu waarin het masker troont dat één en al kracht, licht en schittering is. Het masker zegt me: frisheid van toon, toegespitste uitdrukking, pralerig dekor, grote onverwachte gebaren, ongeordende bewegingen, verfijnde rumoerigheid.’

Aangezien er de laatste jaren verschillende nieuwe teorieën over het werk, de impulsen en het drama van Ensor zijn ontstaan, zou het niet te verwonderen zijn dat sommigen aan Haesaerts zouden verwijten dat hij Ensor té artistiek heeft benaderd. Desondanks moet dit eerste Nederlandstalig standaardwerk over Ensor als een uitgesproken verrijking voor ons taalgebied en voor onze kunstgeschiedenis worden beschouwd. Deze uitgave van Haesaerts Ensor-boek is een onbetwistbare hulde aan een schilder, die het wereldpodium betrad als uitzonderlijk visionair, als uitvinder van nieuwe ekspressiemogelijkheden en als eksponent van het artistiek genie dat zich, aan de oevers van de Noordzee, manifesteerde.

Jan d'Haese.

James Ensor door Paul Haesaerts. Met een woord vooraf door Jean Cassou. Uitgeverij Lannoo, Tielt-Utrecht, 176 blz. Formaat 29 × 26 cm. Gebonden: 995 BF.