Ons Erfdeel. Jaargang 16

Luther, Münzer of de dubbele boekhouding.

Dieter Forte (geboren 1935 te Düsseldorf) werkte verschillende jaren aan zijn toneelstuk: ‘Martin Luther und Thomas Münzer oder Die Einführung der Buchhaltung’. In 1970 ging in Basel de première en na diverse produkties in het buitenland brengt nu Theater in Nederland een bewerking van de hand van Karel Muller in de vertaling van Dolf Verspoor, onder regie van Elise Hoomans. Het zal ongetwijfeld als een van de hoogtepunten van dit teaterseizoen worden bijgeschreven. Voor mij was het dit ongetwijfeld, ondanks kritieken en bedenkingen van welke kant dan ook. Het is een teaterstuk tegen een historische achtergrond met historische gegevens en figuren.

Een teaterstuk gezien kostumering, opbouw en enscenering, een historiestuk, gesitueerd tussen de jaren 1514-1525 met figuren als keizer Maximiliaan, Karel V, Albrecht van Brandenburg als wereldlijke heersers, Luther, Melanchton, Münzer als hervormers, en Fugger, de oppermachtige alles dirigerende bankier. Centraal tema macht, leugen en bedrog tegenover waarheidszin en rechtvaardigheid en de rol die de godsdienst daarbij gespeeld heeft.

Het kon niet uitblijven, gezien de docering en visie van de schrijver of diverse fora moesten zich na afloop van de voorstelling daarmee bezighouden. Teologen en historici hebben zich over het stuk uitgesproken, een rumoer als rond ‘Der Stellvertreter’ van Rolf Hochhuth enkele jaren geleden, heeft zich herhaald, want men meende dat een aantal zaken in een te kwaad daglicht werden gezet. Wat is er aan de hand?

Financiële belangen en spekulaties zijn de drijfveer van allerlei praktijken en manipulaties, waarbij kerkelijke en wereldlijke overheden zich nog al eens gewetenloos opstellen. Allerlei voorvallen tussen de jaren 1514-1525 in de Duitse geschiedenis lopen door elkaar: een godsdienstige hervorming, de eerste grote Duitse revolutie, de instelling van het eerste Duitse parlement, de invoering van de dubbele boekhouding. ‘Dat dit alles samenviel is misschien geen toeval’ aldus de schrijver Forte en in zijn stuk verbindt hij dan ook een en ander. Autentieke teksten laat hij door verschillende personen in kort bestek naast en tegen elkaar uitspreken, zodat er duidelijke lijnen zichtbaar worden.

Elf jaar chaotische geschiedenis heeft hij samengebracht in zijn stuk dat volgens de oorspronkelijke opzet 7 à 8 uur duurt en in deze bewerking is teruggebracht tot een speeltijd van 2 à 3 uur. Het is een felle aanval op de godsdienstige leiders, de vorsten, de financiers, die samenspannen om de revolutie die opkomt voor de arme boeren en arbeiders te onderdrukken. Luther, de opstandige tegen Rome, waardoor hij de pauselijke en later de keizerlijke ban op zijn hals haalt, door Frederik van Saksen heimelijk geprotegeerd uit politieke overwegingen, kant zich tenslotte tegen de sociaalrevolutionaire ideeën en wordt

[p. 125]

een tegenstander van de boerenopstand en haar leider Münzer. De boerenopstand wordt in bloed gesmoord en Thomas Münzer onthoofd. Luther draait met

Spotprent van de zevenhoofdige Martin Luther, uit 1529.

alle winden mee en laat zich manipuleren en de grote man achter de schermen is de bankier Fugger die zowel politieke als kerkelijke leiders naar zijn hand weet te zetten.

De rol van de paus, het Vatikaan wordt in deze bewerking gespeeld door de nar, volgens de suggestie van de schrijver zelf zou die ook gespeeld kunnen worden door een vrouw, hij dacht daarbij waarschijnlijk aan de merkwaardige figuur van pauzin Johanna. Nu zit er in het stuk slechts een kleine vrouwenrol nl. die van de vrouw van Luther op het einde. Het is dus typisch een mannenstuk en terecht want die hebben waarschijnlijk de teologie, de ekonomie, de financiën en de politiek uitgevonden. De grote mannenbezetting vroeg natuurlijk wel alle hens aan dek bij Theater, vandaar dat naast zeer goede prestaties van bijv. Bernard Droog als Fugger, Jerôme Reehuis als Luther, Jan Verhoeven als nar, om enkele te noemen, er ook wel wat zwakke plekken waren. De enscenering in een open ruimte en het toneelbeeld via kostumering en belichting was boeiend. Ik ben het dan ook volkomen oneens met Nic. Brink in ‘De Groene Amsterdammer’ van 31 jan. jl. die er liever een soort Proloogachtige opvoering van zou hebben gezien: ‘een instruktief programma... voor mensen die de katechismus van het kapitalistische systeem nog niet onder de knie hebben’. Dan moet hij er maar een nieuwe bewerking van maken. Maar deze historisch gesitueerde voorstelling laat genoeg zien over het manipuleren met en het misbruik maken van mensen, dan welke naar het hedendaagse getrokken konstruktie ook. Laten we het toneel niet verzieken door een dogmatische speelwijze of een eenzijdige benadering.

Piet Simons