Ons Erfdeel. Jaargang 16

Driemaal tekst en kontekst.

De Uitgeverij Orion publiceerde essays van Albert Westerlinck, Jan Elemans en Eugène Van Itterbeek. De bundel Mens en grens. Over het mensbeeld in de mcderne Europese literatuur van Albert Westerlinck bevat drie uitvoerige verhandelingen: ‘Facetten van het Naturalisme; Het Vitalisme als Cultuurprobleem; Het religieuze fenomeen in de moderne letterkunde’. Grote stukken hieruit verschenen in een eerste versie in Dietsche Warande en Belfort. Ze werden met het oog op deze publikatie bijgewerkt, gedeeltelijk herschreven en aangevuld met nieuwe informatie over de jongste tendensen in het Europese geestesleven. Ik zeg met opzet ‘geestesleven’ en niet alleen ‘literatuur’, omdat de literatuur in deze essays niet verschijnt als geïsoleerd specialisme, hoezeer de estetische eigenwaarde van de kunst ook moge gerespekteerd worden, maar wel als kultuurfenomeen dat veelvuldige relaties aangaat met de hele kontekst van denken en leven. De interesse van de auteur voor andere menswetenschappen als de filosofie, de psychologie, de algemene geschiedenis en de kunstwetenschap is voldoende bekend. Deze bundel illustreert de enorme winst die dergelijke interesse en onderlegdheid kunnen opleveren voor de specialist inzake letterkunde. In deze essays over literatuur als (schrift-)teken des tijds vallen de schotten tussen de specialismen weg en gaat het interdisciplinaire gesprek zonder kompleksen vrijuit zijn gang. Het meest opvallende kenmerk van deze essays is dan ook,

[p. 108]

naast de indrukwekkende eruditie zonder dewelke men nu eenmaal niet kan meepraten, de syntetische greep op een haast onoverzichtelijke stof. Alleen wie de lange, eenzame weg van de lektuur, de studie, de analyse en induktie is gegaan, kan zich als kultuurfilosoof deze syntetische interpretatie van een mensbeeld via de literatuur permitteren.

Wat er de jongste jaren in deze interpretatie is bijgekomen en erin is bezonken, is een psychoanalytisch model. De bronnen van het schrijverschap en de dieptepsychologische mechanismen van de artistieke kreatie zijn de schrijver meer dan vroeger gaan interesseren. Sporen van deze ‘verdieping’ van de literatuur- en kultuurkritiek vind ik vooral op het eind van de eerste twee essays, die uitlopen in reflekties op het (overigens meermaals geciteerde) opstel van S. Freud, Das Unbehagen in der Kultur (1930). Vooral het naturalisme en het vitalisme, m.a.w. een heel kultuurgewricht van Rousseau tot Geeraerts, worden in dit licht ‘geduid’. In deze kontekst geplaatst, groeit de literatuurstudie uit tot een menswetenschap met een eminent statuut - altans voor wie door oppervlakteverschijnselen heen kan kijken en naar een dieperliggend waarom van de arbeid aan de kultuur wil zoeken. De grens van het onderzoek wordt in de diepte verlegd. In laatste instantie staat de mens, evenals diegene die de mens in zijn kultuurscheppende arbeid tracht te ondervragen en te doorgronden, toch altijd vóór een grens, die hij wel wil, maar niet kan overschrijden. De bundel Mens en grens is een uitnodiging om in het gezelschap van tientallen, zoniet honderden schrijvers en boeken het avontuur van deze grens-ervaring mee te maken.

Met De muze op klompen. Een onderzoek naar de gestalte van de boer in onze letterkunde van ganzeveer tot balpen van Jan Elemans staan we voor een andere aanpak. Zijn metode ligt halverwege tussen die van Albert Westerlinck en de maatschappijkritische intenties van Eugène Van Itterbeek. Zijn interesse is nog psychologisch, maar helt sterk naar het sociologische over. Hij beschrijft en analyseert psychologische mechanismen in bepaalde boerenmilieus zoals literaire teksten ze weerspiegelen, maar altijd tegen de achtergrond van de sociale en ekonomische geschiedenis van de boerenstand in de Nederlanden. In de spiegel van de literatuur wil hij ‘de ekonomische geschiedenis van onze boerenstand’ aflezen. Dit is natuurlijk óók een verdedigbaar literairkritisch standpunt. De specificiteit van de literaire tekst staat immers zijn refererende of ‘weerspiegelende’ werkelijkheidswaarde niet in de weg. Vooral wanneer realistische teksten uit de 19e en de 20e eeuw als studiemateriaal worden gekozen, zou het nogal verwonderlijk zijn, indien deze geschriften over boeren, hoezeer zij ook als fiktioneel mogen funktioneren, niet in mindere of meerdere mate informatie zouden bieden over bepaalde ‘onderliggende’ socioekonomische strukturen. Dat heeft J. Elemans dan ook makkelijk kunnen aantonen. Toch vraag ik me af, of hij de geldigheid van zijn metode niet te zeer verabsoluteerde. Niet alleen dreigt de socio-ekonomische betrouwbaarheid van de in de literatuur weerspiegelde feitelijke gegevens te gaan fungeren als literairkritische maatstaf; ook gaat deze sociologische optiek andere, wellicht even valabele standpunten overschaduwen. Hij schuift naar mijn gevoel te goedgelovig bepaalde rasters van sociologische en ekonomische herkomst over z'n literair materiaal, zodat literaire teksten dienst doen als illustratiemateriaal voor een bepaalde sektor in Nederlands ekonomische geschiedenis, en, als er barsten zijn in de spiegel of vertekeningen in de weerspiegeling, gevaar lopen voor dit socio-ekonomische eksamen te zakken. Er doen zich immers kortsluitingen voor tussen de evolutieschema's die J. Elemans uit niet-literaire wetenschappen overneemt, en de weerspiegeling ervan in sommige bestudeerde teksten. Dit is het geval met De Loteling van H. Conscience, die geen kaas gegeten had van agrosociologische begrippen en derhalve zelf niet goed besefte waar hij het over had! Ik laat in het midden of Conscience z'n eigen tekst begreep of niet (wie kan dat achterhalen?); ik wou alleen de vraag stellen of de eksterne evolutieschema's, die J. Elemans hanteert, wel ter zake doen en of de interne koherentie van bij voorbeeld De loteling niet moet primeren en voor een literair kritikus geen ‘raison suffisante’ moet zijn - hoezeer de specialist in de ekonomische geschiedenis van de Kempen in de 19e eeuw daarvoor zijn neus moge ophalen. Ik wil de inbreng van dit standpunt geenszins afwijzen, alleen maar relativeren.

Daarnaast ljikt me de selektie van het literaire materiaal voor kritiek vatbaar te zijn. Wie de evolutie vanaf de feodale middeleeuwen tot J.F. Vogelaar in één boek wil overschouwen, moet natuurlijk met steekproeven werken. Het overzicht bevat wel de meest in het oog springende namen uit de moderne Nederlandse letteren (J.J. Cremer, N. Beets, H. Conscience, S. Streuvels, H. De Man, A. Coolen), maar beslist

[p. 109]

relevanter namen uit de Zuidnederlandse literatuur van deze eeuw hebben het moeten afleggen tegen de vierdelige emigratieroman van mevrouw Wil den Hollander-Bronder. Ik heb de indruk dat een of ander ekonomisch evolutieschema deze keuze heeft bepaald. Ook in het laatste hoofdstuk ‘De boer op jamben’, waarin de auteur naar mannen op klompen zoekt in de Nederlandse poëzie vanaf de romantiek, zitten nogal wat lakunes, die te wijten zijn aan een (allicht begrijpelijk) tekort aan induktie.

Wie zoveel akkers ineens en op z'n eentje moet overlopen, zal af en toe een steek laten vallen. Vooral waar de materie uitdeint tot een défilé van namen en citaten (vooral in het laatste hoofdstuk), krijgt het essay meer het karakter van een bloemlezing en vervloeit de analyse in haastige lapwoorden. Ik denk bij voorbeeld aan het ‘sociaal engagement’ van de boerenzoon Gerrit Achterberg, van wie één gedicht geciteerd wordt (blz. 162). Maar ook de uitvoerige analyse van bij voorbeeld De Vlaschaard schiet m.i. te kort, alleen al in de voorstelling van feitelijke gegevens. Nergens in de tekst van Streuvels staat dat Louis ‘sterft’ (blz. 68 bij J. Elemans) - ik kan J. Elemans misschien verwijzen naar wat Streuvels' moeder over het einde van De Vlaschaard gezegd heeft! Dat ‘najaarsfeesten’ in dat boek ontbreken (blz. 77), is niet verwonderlijk, als men weet dat het boek zich parallel met de cyklus van de vlaswinning ontwikkelt van maart tot juli. Maar dat er in De Vlaschaard geen ‘prachtige landschappen, schitterende vergezichten, verrukkelijke kleureffekten’ (de epiteta komen van J. Elemans, blz. 77) zouden zijn, verrast me ten zeerste. Streuvels zou het in 1907 al doorgehad hebben dat deze dingen behoren tot de ‘ongeartikuleerde entourage’ van de boer, en dat ze dus buiten het blikveld van de boer, én van de boer-romancier moeten vallen. Als dit waar zou zijn, zouden de aantijgingen tegen de beschrijver-Streuvels of de weerkundige-Streuvels op slag kunnen wegvallen. Maar het is niet waar (ik bedoel dat er geen prachtige landschappen enzovoort in De Vlaschaard beschreven worden). Eens te meer lijkt me een te gemakkelijk veralgemeend evolutieschema deze bewering geïnspireerd te hebben. Dat is het addertje dat onder deze klomp zit.

Eugène Van Itterbeek bundelde een aantal opstellen over literatuur en maatschappij uit de jaren 1968-1970 onder de titel Daad en beschouwing. De eerste (uitvoerigste) sektie bevat onder de titel ‘Controversieel’ artikels van literairkritische of literairwetenschappelijke aard. Ze zijn, zover ik zie, uit recensies voortgekomen of ze zijn ontstaan als reflekties bij lektuur van teksten over literatuur. E. Van Itterbeek produceert op zijn beurt kritische beschouwingen bij kritische standpunten of uitspraken van anderen, zodat in zijn teksten een meervoudig gelaagde superpositie van meningen pleegt te ontstaan. Zijn artikels lijken een orchestratie van soms zeer diverse stemmen in een polyfone diskussie over onderwerpen die zelf meestal zeer omvattende materies bestrijken. Hij trekt zich geregeld op gang aan een of ander standpunt of citaat, haakt aan, pikt in, mobiliseert andere standpunten en tracht in laatste instantie een eigen standpunt te formuleren, dat naar mijn mening in die veelheid van ‘opgetrommelde’ kontroversiële meningen onduidelijk moet blijven. Ik zal niet gaan schermen met burgerlijke ‘idées claires et distinctes’. Ik vind de herhaalde bekentenissen van E. Van Itterbeek dat hij ‘het niet meer weet’ zeer moedig en eerlijk. Zijn reflekties over literatuur en maatschappij lijken zoals zoveel andere dingen waarover hij schrijft, in een ‘impasse’ geraakt, en dat kan niemand die met hem de desindividualisering van het eigentijdse mensbeeld en dus ook van het schrijven au sérieux wil nemen, hem ten kwade duiden. De vaagheid van zijn uitspraken is echter, naar ik meen, het gevolg van zijn nogal ‘embrassante’ werkwijze die hem te vaak belet, gekoncentreerd op een beperkte materie door te denken naar de - hoezeer ook voorlopige en open - formulering van een eigen standpunt toe. Men zal dan ook niet verwachten, dat ik aan die meermaals gelaagde meningen in zijn artikels nog eens een meninkje (het mijne) toevoeg. Dat zou een leuk spektakel worden van mandarijnen die over de dingen praten die mandarijnen interesseren, en dat zou vooral helemaal ingaan tegen de geest waarin deze artikels geschreven zijn. Wel is het mogelijk, de algemene tendenties van de opstellen te karakteriseren of er altans een paar terugkerende opties uit op te rapen.

De eerste afdeling wordt besloten met een opstel over Gandhi, en de namen van Pater Pire en Albert Schweitzer zijn al gevallen. Dit opstel vormt een gedroomde overgang naar de tweede afdeling Daad en beschouwing, waarin het blikveld zo mogelijk nog ruimer wordt opengegooid. E. Van Itterbeek handelt daar o.m. over het kultuurbeleid van de Unesco en over de kultuurpolitiek in het algemeen. In dit deel van zijn boek is hij echt

[p. 110]

op dreef. Die opstellen liggen wellicht het dichtst bij wat hij nu als operationele en valabele uitgangspositie voor zijn eigen kulturele aktie (ook als letterkundige) moet beschouwen. Het boek wordt merkwaardig genoeg afgerond met het artikel ‘Poëzie als maatstaf’. Ik weet niet of hij het als representatief staaltje van zijn opvattingen in de jaren 1968-70 (of 1971?) beschouwt. Mij komt dit sluitstuk van het boek echter voor als ultieme onderstreping van de ambiguïteit van zijn standpunt inzake de relatie van literatuur en maatschappij (terloops gezegd: twee uiterst ingewikkelde grootheden die in nog ingewikkelder spanningsrelaties kunnen worden geplaatst, wanneer men nalaat, zoals hier gebeurt, de termen ten minste in een werkhypotese enigszins af te lijnen. Ik weet het wel, E. Van Itterbeek legt wijselijk niets a priori vast, maar zijn metode vordert zó eksperimenteel en tentatief dat hij wegens de onduidelijkheid van de gegevens wel gedoemd is om, aangepord door de heterogeenste impulsen, in het rond te blijven trappelen).

Met deze nieuwe bundel oefent Eugène Van Itterbeek zelf kritiek uit op de literairkritische interessen en metoden die hij in Spreken en zwijgen (1965), Actuelen (1968) en gedeeltelijk nog in Tekens van leven (1969) verdedigde. Zijn terminologie overnemend, zou men kunnen zeggen dat zijn preokkupatie met ‘wezenlijk artistieke’ of ‘zuiver literaire’ fenomenen is omgebogen naar maatschappijgericht engagement, wat in ons geval betekent: reflektie over de verantwoordelijke, maatschappijstichtende taak van de schrijver in een samenleving die haar konsumeerbare noch rekupereerbare schrijvers meer en meer in het isolement drijft. Een ‘literairtechnische’ problematiek interesseert hem niet meer. De vroegere kritische standpunten en metoden, die wellicht in het verlengde lagen van zijn universitaire vorming, schieten binnen de vernieuwde en verruimde referentiekaders van ‘daad en beschouwing’ te kort. De essayist zelf geraakte in een impasse, tesamen met het elitaire estetische gedoe van de burgerlijke schrijver die in 1973 zijn ik niet meer kan verkopen. Een leidmotief in de jongste bundel is: er is geen weg terug (niet meer naar de personalistische mensopvatting, niet meer naar de ekspressieliteratuur, niet meer naar het prestige van de wijze schrijver die voor een ruime audiëntie een en ander zou kunnen boodschappen). Ook Eugène Van Itterbeek moet met een vreemd masochisme en met een schuldbesef dat mij te denken geeft, schepen achter zich verbranden. Het geeft me te denken, enerzijds omdat er in zijn peripatetische reflekties uitspraken zitten die perfekt verzoenbaar zijn met de nu verloochende standpunten, anderzijds omdat hij werkt met te gemakkelijke opposities als die tussen het ‘zuiver literaire’ en het ‘maatschappijkritisch engagement’. Ik ben er immmers van overtuigd dat literairtechnische kwesties in een dialektische relatie staan tot de filosofische, morele, sociale en politieke opties die E. Van Itterbeek in deze bundel zo belicht. Hij schrijft bij gelegenheid zo instemmend over Lucien Goldmann. Welnu, zijn pessimisme omtrent de futiliteit van literairtechnische kwesties en omtrent de marginaliteit van de bellettrie in het algemeen kan makkelijk worden ondervangen door op de Goldmann-hypotesen door te denken. Het komt me voor dat E. Van Itterbeek in het ene opstel (zelfs binnen hetzelfde opstel) om welke redenen ook de eigenzinnigheid van het literaire feit meent te moeten bestrijden om die in een andere kontekst weer te rekupereren. Die ambivalente aarzelingen zullen tekens van leven zijn van een eerlijk zoeker die met Mauriac opgroeide en op Pater Pire botste, maar ze vergroten alleen maar de verwarring die er heerst in het (op zichzelf al marginale) dispuut over de relevantie van het fiktionele spreken. Eugène Van Itterbeek kan de literatuur nog net ‘redden’ op grond van haar symbolische of mytische waarde, nl. omdat de literatuur per definitie in een fundamentele onvrede leeft met bestaande (voor-geschreven) strukturen, dus zoals de armen en verstotenen in het kapitalistisch sociale bestel. Inderdaad, men denke nu Goldmanniaans of niet, als men daar goed op doordenkt (met eventueel een steuntje van Marcuse, Adorno, Althusser of Albert Schweitzer in de rug), lijkt mij het schuldbesef, waarvan E. Van Itterbeek blijkt geeft, misplaatst. De kunst is inderdaad een ‘kompleks gestruktureerd symbool’ van situaties, zoals hij zegt, maar ik zou die kompleksiteit niet ontbinden in een dichotomie van opposities die ons niet ergens anders kunnen leiden dan in een impasse. Ik gun Eugène Van Itterbeek van harte het geluk dat hij daaruit mag raken. Want aan het eind van dat straatje ligt ook het eind van de literatuurkritiek, van de burgerlijke zowel als van de alternatieve. En van alternatieve literatuurkritiek gesproken, die zit tegenwoordig helemaal niet in een impasse. Die maakt het opperbest. En - o paradoks - haar objekt is: de specificiteit van de artistieke produktie.

Marcel Janssens