Ons Erfdeel. Jaargang 16

Een veelkleurige Raes.

In 1972 verscheen er van Hugo Raes een goedkope, nieuwe titel, Explosie, waarvan het enige nieuwe was, dat er achterin de bundel met reeds eerder verschenen verhalen een kronologische bio/bibliografie werd opgenomen, door Raes zelf samengesteld.

Als laatste titel daarin wordt genoemd een eveneens in 1972 te verschijnen roman, Het smarán, en al de andere kleuren van de geschiedenis. Deze roman is echter pas op 31 maart 1973 uitgekomen en ook de titel is enigszins anders dan aangekondigd. Op de buitenzijde van de roman - en ook op de leuke affiche die in de boekwinkel te zien is - leest men alleen Het smarán, maar op de titelpagina van het boek staat heel wat meer: Het smarán het vikka de ronko en al de andere kleuren van de geschiedenis. De betekenis hiervan komt pas op p. 337 aan de orde, in het laatste hoofdstuk van dit dikste boek dat Raes ooit schreef. Er is dan sprake van een ondergegane wereld, waarin aanvankelijk alleen de kleur groen en grauw nog leven: gras, water en lucht. Maar daarna komt er langzamerhand nieuw leven: een klein lichtroze kruipertje, een bruine wormvormige made, gele vlinders, rood en zwart. ‘En van dan af ontstonden al de andere kleuren spoedig na elkaar: het paars, het oranje, het smarán, het vikka (...) de ronko’.

De aarde is opnieuw gekleurd; Raes kleurt de aarde opnieuw, ná een volkomen doodsheid op aarde: ‘dode zeeën, dode lucht, dode waterlopen, dood ook de grond.’

U hebt het gelezen: aan het einde van het boek laat de auteur zien, vanuit het oogpunt van een imaginaire Marsbewoner (of iets dergelijks), hoe de aarde nieuwe kleur kan krijgen. Maar in de 336 pagina's die hieraan voorafgaan heeft Raes dat óók al laten zien. Hij geeft nieuwe kleur aan de geschiedenis van de aarde en hij doet dat op een manier die eensdeels aansluit bij zijn romans als De vadsige koningen (1961) en Een faun met kille horentjes (1966), maar die daar ook weer van afwijkt door de ruimte die hij voor de geschiedenis van de mensheid inruimt, en dat terwijl Raes beslist geen geschiedkundige is. In verband daarmee is het wellicht van belang te wijzen op de passage die de auteur in het hoofdstuk Verwondering en geheugenwonder (p. 14-18) besteedt aan de impulsen die kunnen uitgaan van een boeiend geschiedenisonderwijs. De hoofdpersoon, Valentijn Snell (vgl. Raes en Snell), heeft op de lagere school les gehad van een kleurenblinde onderwijzer, die zich bij het uitzoeken van de kleuren liet assisteren door zijn leerlingen. ‘Laat me lachen, grijnst Valentijn. De enige leerkracht die ik in mijn lange schooltijd heb meegemaakt die prachtig kon tekenen, en ook de helft van de klas tot knappe tekenaars deed uitgroeien, was kleurenblind.’

Op dezelfde manier wordt Raes, die geenszins bevoegd is om geschiedenisonderwijs te geven, tot een betere ‘onderwijzer’ dan vele bevoegde deskundigen. Hij brengt kleur aan en dwingt de lezer méé te kleuren.

De titel van het eerste hoofdstuk bevat reeds twee kleuren: Het groen van de jonge eiken wordt al ros, en in de eerste zin waaien ons ook geuren tegemoet, geuren van een mosterdpickiesfabriekje, enkele regels verder vermengd met de stank van petrochemische bedrijven, zoals ze eufemistisch heten. Het boek is dan nog pas zes regels jong, en de hele problematiek van het ouder worden en van de

[p. 101]

milieuvervuiling is reeds gesteld. Dat de roman sociaal geëngageerd zal worden, behoeft dan ook geen verwondering. Het boek is trouwens vanuit de verwondering geschreven! Verwondering om datgene wat mogelijk is in het heden en verleden van deze aarde, verwondering om wat in de toekomst zich aftekent.

Hugo Raes heeft dit op een aparte manier, een kleurrijke manier, tot uiting gebracht. Hij schrijft eigenlijk twee boeken door elkaar: een boek van de geschiedenis der mensheid, vooral gericht op het gruwelijke dat de mens in naam van God, gerechtigheid en liefde tot stand heeft gebracht, en een boek dat bijna een dagboek genoemd zou kunnen worden, het boek van Valentijn en Jasmine Snell. De drie motti op p. 5 zeggen het al: De etiquette vereist dat wij het menselijke ras bewonderen. De geschiedenis is weinig meer dan het register van de misdaden, de dwaasheden en de tegenslagen van het mensdom. Zo is het menselijk ras. Vaak blijkt het jammer dat Noah en zijngezelschap de boot niet hebben gemist. Van de menselijke geschiedenis behoeven we niet veel goeds te verwachten. Maar in het dagboek staat toch nogal eens iets optimistisch. Het kleine huiselijke geluk, weliswaar aangerand door de buitenwereld, maar niet ten dode gedoemd. Misschien zijn die dagboekfragmenten wel het minst kleurrijk, maar desondanks bieden zij de meeste overlevingskansen. In de laatste zin van het boek komen de beide geschiedenissen bij elkaar: de ontwikkelingsgeschiedenis van de mensheid en de onveranderde natuur: ‘Een merel en een vliegtuig, denkt hij, alle twee vliegen ze.’

Het ‘boek van de geschiedenis’ begint met Kodynsky, 26 mei 1896. (33 jaar later, op dezelfde dag, zou Hugo Raes geboren worden.) Alles wat we nog van die datum in de geschiedenisboekjes terug kunnen vinden, is de kroning van Czaar Nikolaas II, maar Raes geeft er nieuwe kleur aan door een ooggetuigeverslag te (laten) geven van de voedselbedeling die op die dag plaats vond en die ontaardde in een der verschrikkelijkste rampen die de mensheid ooit heeft getroffen. Nieuwe kleur / oude

Hugo Raes.

geur: een fantastisch aangrijpende beschrijving van wat de mens de mens aan kan doen.

Dergelijke geschiedkundige beschrijvingen wisselen af met het dagboek dat het alledaagse leven van de hoofdpersonen weergeeft, alledaags in die zin, dat vele lezers er zichzelf in zullen herkennen: belaagd door het lawaai van de moderne tijd, de afbraak in plaats van de opbouw, de ón-mogelijkheden, de lichamelijke aftakeling. Het is misschien wel toevallig, maar desondanks veelzeggend, dat het boek met ‘Het groen van de eiken wordt al ros’ begint. Want ‘le vert galant’ die we in veel van Raes' boeken tegenkomen, blijkt in Het smarán heel wat bezadigder te zijn geworden. Zodra men de titel van het hoofdstuk Lichamelijke lijfelijkheid leest, verwacht men de oude (of jeugdige) erotiek terug te vinden, maar al spoedig ontdekt men dat dit hoofdstuk gaat over de herfst in het lichaam. Ik citeer: ‘Eergisteren was het pijn in de lenden, en nu weer een beetje keelpijn, zegt jasmine. Eigenlijk is er altijd wat met het menselijk lichaam. Een steekje hier, een kneuzing of blauwe plek daar, een onverklaarbare vliesachtige vertroebeling voor het oog, een geschaafde knie of scheenbeen, een poos van dof horen, een koppige kriebel onderaan de kin, een knagen in je lever, hoofdpijn, kiespijn, geregeld een voze of gevoelloze of dode arm waar je wakker van wordt. Slechte bloedcirculatie? reuma? een zenuwaandoening? een verwoesting door stress, overwerktheid of overwerkerij.’

En het hoofdstuk eindigt met een bokswedstrijd tussen Clay en Frazier: ‘De lichamelijke spanning, de huidtrillingen, de vrijblijvende driestheid van het bonzend hart, het beukend gemoed. Een heruitgave van een al stilaan verder in het verleden terugtrekkende jeugdervaring, jeugdsport, jeugdopbloei. Eens beleefd, now cherished.’ Er zijn nogal wat van die ‘cherished’ jeugdervaringen in het boek: er wordt meer terug dan vooruit gekeken. Maar wat het opvallende is in deze roman: de terugblik vormt dikwijls een projektie van wat de mens in de toekomst te wachten staat. De vele kleuren, stijlen, vormen een kaleidoskoop van ervaringen uit heden, verleden en toekomst. En eigenlijk is het boek (of het schrijven ervan) zélf die drie ele-

[p. 102]

menten, zoals Raes het zijn hoofdpersoon het zo treffend laat zeggen: ‘Het ziet ernaar uit dat het een lijvig boek zal worden, denkt hij. Het groeit zienderogen. Hij schat het aantal nog uit te werken hoofdstukken, het aantal bladzijden, als reeds proevend naar een resultaat. De schrale troost van de auteur: een al van afstand betasten, proberen zich in te beelden, een geheel voor ogen scheppend. Maar altijd blijft het een verre luchtspiegeling, een zinsbegoocheling, waaraan hij zich nochtans hardnekkig moet vastklampen. Verblind, of nee, visionair, helderziend. Een projektie in de toekomst die nog maanden ver verwijderd is van het nu. Het nu dat het verleden is, dat het heden is, dat de toekomst is.’ (Cursivering van mij: A.W.).

Het hoofdstuk Nachtwerk, waaruit deze passage geciteerd wordt, vormt het centrum van het boek en het is net alsof de auteur (of de hoofdpersoon-auteur Valentijn Snell) zich dààr pas rekenschap geeft van wat hij aan het doen is. ‘Schrijven, trapezewerk in het luchtledige, buiten de tijd, buiten de mensen, buiten het zelf. Of erin?’

De lijn die in het begin van het boek wordt uitgezet - al de feiten sorteren, rangschikken, groeperen - blijkt te grillig om hem vast te houden: al schrijvend ontstaat er een nieuw besef, een vaag besef misschien, maar toch lucide weergegeven. Alle grootse opzetten worden plotseling in hun ware verhoudingen gezien. Het schrijven dat in het begin (op p. 25) vol entoesiasme als ‘een soort geestelijke luchtverkenning met acrobatieën’, als ‘een flitsend spel’ aangekondigd wordt, blijkt dan een ‘trapezewerk in het luchtledige’ te zijn, ‘een broze wereld die als een zeepbel onverwacht in het niet kan oplossen.’

Het zou te ver voeren alle facetten van dit veelkleurige boek te bespreken. Lees het zelf en ontdek het vele ongenoemde. Ik heb alleen getracht een enkel nieuw facet van deze nieuwe Raes te tonen: een Raes waarvan de kleuren zich in dit nieuwe boek nog steeds verdiept blijken te hebben. Het smarán, een boek met verdiepingen!

Aldert Walrecht

Hugo Raes: Het smarán het vikka de ronko en al de andere kleuren van de geschiedenis, De Bezige Bij, Amsterdam, 1973.