Ons Erfdeel. Jaargang 16

[p. 97]

kulturele kroniek

[p. 98]

literatuur

Hoe staat Ward Ruyslinck tegenover het lijden in de Derde Wereld?

Met de roman De Heksenkring heeft Ward Ruyslinck een aktueel onderwerp aangesneden. Hij heeft zich verdiept, of beter gezegd, hij is bijna weggezakt in de uitzichtloze problematiek van de ellende van de zogenaamde ontwikkelingslanden. Er staan twee onverzoenbare werelden tegenover elkaar: die van het geld en de korruptie en die van de eindeloze miserie. Elk milieu heeft zijn helden die elkaar bestrijden met hun eigen wapens of middelen. Luitenant Albarillo doet het met politieterreur, de bisschop doet het door samen te spannen met de burgerlijke overheid, padre Paolo stelt zijn hoop op revolutionaire methodes, de Vlaming padre Gustavo blijft op het Evangelie vertrouwen en dan zijn er de helden uit de krottenwijken als een Mendoza, die een van de mooiste figuren is uit het boek. Hij is een Camusiaans personage dat zich tot het uiterste van zijn krachten tegen de armoede verzet. Het is een man met een sterke moraal, die gevangen gezet wordt, in de armen van de ontucht gelokt wordt en die toch niet ten onder gaat. Het symbool van zijn onverzettelijkheid is zijn huis, de ‘casa de Mendoza’, dat ‘in het hart van de “ciudad oculta” als het geheimzinnige overblijfsel van een oude Inkatempel verrees in een ongezonde, broeierige, rottende wildernis. Het wàs ook een tempel: een privé heiligdom ter verheerlijking van het koppige, menselijke geloof in de toekomst, het primitieve getuigenis van een bescheiden, naïeve heldhaftigheid - de heldhaftigheid van de kleine man die vocht voor zijn bestaanszekerheid, met niets anders dan zijn taaie, buigzame nek, zijn eeltige handen, een troffel en wat Arevalo noemde ‘organisierte Ziegel’ (p. 20). Op het einde van het boek wordt die ‘tempel’ van de menselijke moed met een bulldozer van de politie met de grond gelijk gemaakt, omdat Mendoza zonder bouwvergunning gebouwd had. Dit feit belicht de defaitistische zienswijze van Ward Ruyslinck op het ontwikkelingsvraagstuk en misschien ook zijn weinig bemoedigende visie op het leven zelf.

Ward Ruyslinck.

Het gebeurde heeft plaats in een van de ‘villas miserias’ van Buenos Aires, waar Ruyslinck een korte tijd verbleef en er kennis maakte met een Vlaams priester, voor wie hij grote waardering en bewondering is gaan koesteren. Blijkens zijn voorwoord, leerde de auteur van padre Gustavo ‘hoe weinig de begrippen “links” en “rechts”, “gelovig” en “ongelovig” (of “andersdenkend”) betekenen tegenover onze gemeenschappelijke plicht om deze wereld bewoonbaar te maken voor àlle mensen van om het even welke gezindheid, overtuiging, huidskleur, rang, stand, afkomst of nationaliteit’. Dat is de zeer humanistische les die Ruyslinck terecht voor zichzelf kon trekken, maar in zijn hele verhaal komt van dit humanisme, als maatschappelijk middel tot ontvoogding van de armen, weinig terecht. Padre Gustavo blijft een zuivere figuur en wordt door mijn kritiek op de politieke doeltreffendheid van ruyslincks humanisme niet aangetast. Mijn ervaring van het boek is dat de macht van de politieterreur veel sterker is dan die van de morele waarden en dat die macht ook op Ruyslinck zelf zó deprimerend werkt dat zijn hele boek erdoor versomberd wordt. Reikten de bedoelingen van Ruyslinck niet verder dan het schrijven van een roman waarin hij zijn eigen van defaitisme doordrongen levensvisie terugvond zonder hieraan ideologische konsekwenties te verbinden of ziet hij het hele ontwikkelingsvraagstuk als een politiek volkomen onoplosbare zaak? Ik kan niet goed uit de voeten met het zachtzinnige humanisme dat in padre Gustavo gestalte krijgt, en de genadeloze beschrijvingen van de stoffelijke en morele ellende waarin Ruyslinck zich als stylist te zeer verlustigt. Het hele denk- en gevoelsklimaat waarin in vele Vlaamse kristelijke kringen het vraagstuk van de ontwikkeling gesteld wordt, is grondig verschillend van de toonaard van Ruyslincks roman. Hoewel het verhaal in Argentinië speelt, - je huivert ervoor in zo'n literaire taal over het massale lijden in de wereld te spreken, - toch is De heksenkring in meer dan een opzicht een Vlaams boek. Het sluit aan op een sterke stroming in het Vlaamse katolicisme, dat van het verouderde type van de missionering overgestapt is naar het ontwikkelingswerk. Vele oudere geestelijken, naast jongere, die in

[p. 99]

hun parochieel werk geen religieuze voldoening meer vonden en die voortdurend botsten op de strakke rechtsstrukturen van de plaatselijke Kerk, trokken naar de ontwikkelingslanden, meestal naar Latijns-Amerika, om daar door hun maatschappelijk engagement hun geloof opnieuw waar te kunnen maken. Dit soort zendelingen van het nieuwe type komen zeer dikwijls uit plaatselijke religieuze gemeenschappen en blijven ermee verbonden, omdat ze er ook door onderhouden worden. Dit stevig gestruktureerde kontakt werkt ook als een voortdurende spirituele vernieuwing in de plaatselijke groepen en geeft een steun aan de kristelijken die in het maatschappelijke en politieke engagement een mogelijke herwaardering en een nieuwe bestaansreden voor hun eigen geloof hopen te vinden. Geestelijken als padre Gustavo zijn te vergelijken met de vroegere priester-arbeiders. Ruyslinck heeft die mogelijke relatie tussen zijn hoofdpersonage en Vlaanderen onvoldoende uitgewerkt. Hij vergenoegt er zich mee in de geest van zijn soms gekwelde priesterfiguur van Vlaanderen een idylisch beeld te scheppen dat fel kontrasteert met de hel van menselijke ellende uit de krottenwijken. Ik wil niet ontkennen dat dit romantisch gekleurde en van heimwee vervulde visioen niet aan de psychologische werkelijkheid zou beantwoorden, maar het lijkt toch een nogal goedkoop procédé, zoals in de volgende passage: ‘je kon het inderdaad moeilijk een alternatief noemen, als je de keus had tussen Patagonië en Vlaanderen, tussen de ballingschap in de cerros en de terugkeer naar huis, naar het kleine, vredige, groene land van belofte, naar de herfstige pijnbossen vol zoete harsgeuren, de zonnige zandheuvels vol paarse hei, de rustieke knuppelbruggen, de schilderachtige knotwilgen langs de molenbeek en de roerloze hengelaars aan de oever van het kanaal; het was alsof je zou moeten kiezen tussen de eerste scheppingsdag en de gezegende, geheiligde zevende dag’. Ruyslinck houdt nogal veel van scherpe kontrastwerkingen, bij voorbeeld tussen de armoede en de lukse, tussen de kerkelijke strukturen en de echte religieuze bewogenheid, tussen de heersers en de verdrukten. Ik wil het bestaan van die tegenstellingen niet ontkennen, maar in de symboliek van een roman is zo'n denkstruktuur toch al te mager. De maatschappelijke werkelijkheid is veel ingewikkelder en dat geldt ook voor de menselijke gedragingen.

Wanneer de auteur een priester tot hoofdfiguur neemt, dan verwacht je dat de religieuze problematiek bij de behandeling van het maatschappelijk gegeven het zwaarste doorweegt. Hoe staat Ruyslinck daartegenover? Uiteraard zeer positief en zonder enig vooroordeel. Maar het gaat hier over de diepte en het gehalte van de religieuze ervaring. Misschien stelt padre Gustavo zich geen zware problemen en behoort hij tot het type van geestelijken die met een bewonderenswaardige rust, al goed doend, zegenend en zalvend, tot aan de uiterste grens van de geloofwaardigheid van hun naïeviteit, blijven rondgaan tussen de armen en noodlijdenden van deze wereld. Dat beeld blijft er bij mij van hem over. En dat zelfs zo'n man op sommige ogenblikken werkelijk twijfelt aan zijn zending, is volkomen begrijpelijk: ‘Gods wegen, zowel de modderige en onbegaanbare als de brede geplaveide boulevards, schenen altijd en altijd weer naar éénzelfde punt te leiden: de twijfel’ (p. 39). Maar het is niet voldoende in enkele zinnen die twijfel gewoon te rapporteren, ik wil daar de menselijke diepte van zien en eventueel zelfs een antwoord op de fundamentele vraag of het wel zin heeft in de soms uitzichtloze situatie van padre Gustavo te blijven geloven in de bestaansreden zelf van de godsdienst, vooral wanneer je merkt dat de hiërarchie zelf, bij monde van de bisschop, niet aarzelt het groene hout weg te werpen in het vuur op de politieke vuilnishoop. Er zijn ook vele (Vlaamse) priesters, die uit het moederland getrokken zijn en die het door hun religieuse twijfels ook in de ontwikkelingslanden niet konden bolwerken. Nogmaals, ik vind het een mooi getuigenis van Ruyslinck dat hij juist een priester getroffen heeft en hem ook in die zin uitgebeeld heeft, die rusteloos maar niet fundamenteel ongerust het lijden in de wereld onverschrokken tegemoet gaat. Als dat ook de visie van de auteur is, als humanist dan, op het leven van zijn hoofdpersonage, dan had ik graag dit standpunt met meer reliëf naar voren zien komen. Het orgelpunt dat Ruyslinck plaatst achter het leven van padre Gustavo, nadat hij in een soort bordeel in de val gelopen was van de knappe joernaliste Gilda Ortiz en door de politie werd aangehouden, lijkt me nogal burlesk en romanesk. De krachtigste figuren uit het boek zijn, ook al blijven ze in de schaduw of treden ze slechts soms uit de duisternis van hun lot naar voren, zijn de autochtonen zelf, een Mendoza, de ongelukkige verschoppeling en

[p. 100]

kindermoordenaar Arevalo, de hoer Natalia, Gomez ook en zoveel andere mensen uit dit dorp van modder en ontucht dat de villa Belgrano is.

Een andere figuur die veel plaats krijgt in de roman, is Violette Lafaut, een ongehuwde vierenveertigjarige Française, die in Argentinië tussen de krotten op zoek is naar een soort Samaritaans heldendom dat vaag aan Jeanne d'Arc zou moeten doen denken. Zij troost zich met gedichten van Neruda en hoopt daarmee ook de jongere generatie te sterken en vooruit te helpen. Zelf raakt ze verliefd op een nogal twijfelachtige politie-officier, die tenslotte totaal gekompromitteerd de benen moet nemen en via een kommunistische ondergrondse cel in Chili terecht komt. In Violette heeft Ruyslinck een gemakkelijke prooi gevonden voor zijn zachte, speelse, skeptische, maar daarom niet minder voelbare ironie en weerzin voor het onechte.

De hoofdindruk uit het boek is dat Ruyslinck zich het meest verenigd voelt met de onbaatzuchtige, zich totaal voor de armen inzettende padre Gustavo en met de massa armen van wie hij de dodende ellende niet aflaat uitvoerig en indringend te beschrijven. Maar is dat alles wat de literatuur te zeggen heeft over het wereldprobleem van de onderontwikkeling en het grenzeloze sociale onrecht? Volgens Ruyslinck wel, dacht ik. En in die zin is hij ook een eerlijke ‘literaire getuige’.

Eugène Van ltterbeek

Ward Ruyslinck: De heksenkring, Amsterdam-Brussel, Paris-Manteau, 1972.