Ons Erfdeel. Jaargang 16

André Claeys: Onder het Teken van de Regenboog.

André Claeys (^o te Brugge, 28-6-1925) behoort niet tot wat men noemt de ‘officiële’ letterkunde van Vlaanderen, d.w.z. de ‘officiële’ kritiek ziet in hem geen middel om de aandacht op zichzelf te trekken, zodat zijn werk slechts weinig aan bod komt in onze kranten en tijdschriften. Misschien is het feit dat zijn boeken uitgegeven worden bij De Clauwaert ook niet vreemd aan deze miskenning: het is immers zo dat wie het image van grote schrijver wil opbouwen, zich a prlori niet inlaat met sommige uitgeverijen die vaak met het epiteton ‘Vlaams’ worden gedoodverfd.

Van Claeys verschenen tot nu toe vijf prozawerken die alle getuigen van een degelijk vakmanschap: Het duistere Rijk, Zonen van Cham, Pape Claus, Grote Mungu en Onder het teken van de regenboog. Met dit laatste behaalde Claeys een tweede maal (na Het duistere rijk) de Prijs voor Letterkunde van de provincie West-Vlaanderen (in 1971).

De lijvige roman Onder het teken van de regenboog (410 blz.) vertelt het verhaal van de dappere Moeloebajager Tshibinda die huwde met de Aloe-oendaprinses Lueji; haar volk redde hij van de ondergang. De basis van de roman wordt gevormd door enkele feiten die als historisch kunnen worden beschouwd, hoewel het moeilijk is er de echtheid van te achterhalen. Immers in Zaïre gaat de geschiedenis, die berust op mondelinge traditie, over in legende. Het enige dat vaststaat of altans als zeker wordt aanvaard is: de onterving van de zonen van de Aloe-oenda-patriarch ten voordele van zijn dochter Lueji, haar huwelijk met de Moeloebajager Tshibinda, de overname van de macht door Tshibinda en de uittocht van de broeders die buiten de oorspronkelijke grenzen van het Aloe-oendarijk een ander rijk gingen stichten (nu nog komen afstammelingen van het volk van deze broeders geschenken brengen bij de Mwata Yamvo, David, broer van de overleden Moïse Tshombe, die uit een oude tak van Yava - zoon van Tshibinda - stamt).

Al de rest in het boek is verdichtsel.

Hoewel de auteur dus beschikte over slechts weinige bronnen, is hij er toch in geslaagd een erg geloofwaardig beeld te schetsen van de feodale struktuur van de oorspronkelijke negerrijken. Die struktuur, zo deelde Claeys mij mee, kan men trouwens nog duidelijk achterhalen in de rijken die niet al te zeer door de geschiedenis geteisterd werden. Bij de Aloe-oenda was die patriarchale en feodale struktuur nog zo goed als intakt. Nog altijd zijn er aan het hof een Lueji, een Lukonkesha, een Swana Mulunda, de Kanampumba's; nog altijd resideert in de hoofdplaats een vertegenwoordiging van de vazallen uit het binnenland. De oude adel die sterk afsteekt tegen de gewone burgerij, is nog altijd gekenmerkt door hun gezag, hun

[p. 107]

bewustzijn van de verantwoordelijkheid door anderen.

Wat tijdens de boeiende lektuur dadelijk opvalt, is de bezielde inleving van de auteur in de oersfeer. De woord- en beeldkeus is niet langer westers, de stijl zelf is primitief geladen (b.v. het aanwenden van hoofdzakelijk korte, enkelvoudige zinnen). Het boek ademt de lucht van leven en dood, liefde en haat, dé tema's van alle universele kunst.

Vooral Tshibinda beweegt zich door de talrijke, vaak poëtisch beschreven taferelen, als een mytische held die door zijn uiteindelijke en in zekere zin tragische bestemming wordt aangezogen. Hij is de mens die zich ontworstelt aan zijn milieu en aan zichzelf, zijn moeder noemde hem haar ‘kleine kameleon’... Hij is de verandering, de evolutie, de vrije wil. Magisch wordt zijn bestaan beheerst door de geest van Kongolo Mwamba - met als symbool de regenboog - die zijn vader vermoordde en zijn moeder levend liet begraven; en door de geest van Tshibinda de Magiër, de raadselachtige oudoom van zijn moeder. ‘Zijn overwinning op Kongolo Mwamba betekent zijn dood, en dit einde is de logica zelf’, schrijft André Claeys me. ‘Zonder de overwinning van het kwaad in zichzelf, had hij zijn zoon kunnen doden, in plaats van door deze gedood te worden. Tshibinda is de objectieve rechtvaardigheid, en zijn dood is de subjectieve rechtvaardigheid van mensen en geesten’. Inderdaad, de Moeloebajager symboliseert de primitieve rechtvaardigheid die in onze bureau- en technokratitische wereld teloor gegaan is, hij is een geïdealiseerd stukje natuurmens... In dat heimwee naar de geschonden zuiverheid vindt Onder het teken van de regenboog wellicht zijn oorsprong...

Nostalgie vertroebelt de werkelijkheid. In die zin geeft het boek van Claeys ons een vertekend beeld van de neger, maar dat doet het werk van Geeraerts minstens evenzeer. Niet op grond van objektiviteit en eksaktheid, waardeer ik zowel het ene als het andere, maar als literaire schepping, en ook als een aangrijpend getuigenis van het geloof of ongeloof in de mens. Van op een afstand ervaren wij de mensen en dingen anders, meestal mooier dan wanneer we er

André Claeys (foto Jean Mil).

midden in zitten. Dat erkent ook Claeys voor wie het schrijven van dit boek ‘één grote vakantie was in een streek en bij mensen waar ik eens de gelukkigste en - denk ik - de vruchtbaarste periode van mijn leven heb geleefd’.

Ook om een andere reden mag de neger uit Onder het teken van de regenboog niet als een prototype beschouwd worden van alle negers. De toestanden bij de Aloe-oenda zijn niet generaliserend te betrekken op geheel Kongo dat een verzameling is van een groot aantal verschillende volkeren tussen wie men evenveel onderscheid moet maken als tussen de blanke Zweed, de blanke Spanjaard, de blanke Rus... De kloof tussen Baloeba, Watutsi, Aloe-oenda en Bakongo is minstens even groot. De diskriminatie tussen de verschillende volkeren van Zaïre die zich uit in een enorme stammenhaat, is groter dan de diskriminaties zwart-blank, rood-blank, bruin-blank, aldus Claeys, die van 1948 tot 1955 gewestbeambte was in de streek van de Aloeoenda en nadien direkteur van een gevangenis in Kasaï tot 1960.

Onder het teken van de regenboog is een zuiver epos, met alle karakteristieken vandien: brede, rustige toon, grootse gebeurtenissen, voltooide verhaaltrant, uitbeelding (niet analyse) van de karakters, inwerking van bovenaardse krachten op de handelingen van de personages... Reeds in Het duistere Rijk en Zonen van Cham was het duistere, het magische een onvervreemdbaar aspekt van het Afrika dat André Claeys oproept. Ook in dit nieuwe boek zweven voortdurend de schimmen van voorouders, halfgoden, legendarische helden, natuurkrachten e.d.; zelfs dieren en zaken dragen een soort magische kracht in zich... Deze latente aanwezigheid van het fatum, samen met het hierboven vermelde epische aspekt van het werk, maakt van Claeys een Kongoschrijver die noch met de entoesiaste Geeraerts, noch met de wrange Brondeel, noch met enig ander Kongoauteur te vergelijken is.

Claeys heeft een eigen watermerk, autentiek genoeg om bij de erkende literatuur gerekend te worden. Voor mij was Onder het teken van de regenboog een prettige openbaring.

Frans Depeuter