Ons Erfdeel. Jaargang 16

‘De wereld is klein, zo gruwelijk hopeloos klein.’

O wanhoop, bedrogen poorten van het ik!
W. Kyrklund: Solange.

Mensje van Keulen werd in 1946 te Den Haag geboren. Ze doorliep daar de katolieke kleuter-, lagere en middelbare school en volgde na een jaar vormingsklas een opleiding aan de Academie voor Beeldende Kunsten die ze niet afmaakte. Ze had verschillende baantjes: au pair in Engeland, werk op een papiergroothandel, varen tussen Hoek van Holland en Harwich. Ze woont in Amsterdam, is getrouwd en heeft vier poezen.

Haar Bleekers Zomer kwam afgelopen zomer uit en Allemaal tranen meteen al deze herfst. Bleekers Zomer is een kleine roman en Allemaal tranen een bundel heel korte verhalen, voor een groot deel al eerder geschreven en verschenen in Maatstaf, Hollands Maandblad en het Amsterdams studentenblad Propria Cures. Bleekers Zomer was binnen twee weken al aan een herdruk toe en Poll sprak erover in NRC-Handelsblad met termen als ‘het tweede literair hoogtepunt van het jaar’ (het eerste was Van het Reves De taal der liefde). In diezelfde krant bestond Max van Rooy het om over Allemaal tranen te beweren dat hij ‘nooit had willen geloven dat een vrouw dat zou kunnen’. Het is onmogelijk om dit opmerkelijk sterke debuut in editoriale volgorde te behandelen. Daarmee doe je de auteur geen recht. Je moet beginnen met het begin, de korte verhalen.

Het begin is heel klein. De verhalen zijn heel kort. De wereld van Mensje van Keulen strekt zich niet verder uit dan Den Haag (sommige verhalen hebben geen plaatsaanduidingen), met soms een klein sprongetje naar boven waar Jezus woont. Het zijn grotendeels ik-verhalen. De ik is nog jong, een meisje van een jaar of dertien dat de ellende van een katoliek burgermansmilieu registreert met goedkope-maskaraogen en een zondags gevoel van onbehagen.

Een paar kernmotieven herken je op de duur, hoe verschillend ingepakt ze ook zijn. Een van de meest voorkomende en sterkst behandelde is dat huwelijk waarvan je je afvraagt hoe die twee in. 's hemelsnaam met elkaar hebben kunnen trouwen. ‘Vijftig was ie nu en pas een jaar getrouwd. Er was in dat jaar geen dag voorbijgegaan of er werd hem iets verweten, tegen hem gevloekt’ (in het laatste verhaal van Allemaal tranen, blz. 93). In die afgestompte huwelijken drinken ze tee, eten ze prak, kijken ze elke avond tv, gaan ze naar bed in dampige ruimtes waaruit de etenslucht nooit helemaal verdwijnt. Geen geweld, geen moorden, alleen stiekume dagdromen waarin de krengerige maar nietsvermoedende partner aan een einde komt: ‘Dora schonk een kopje thee in terwijl ze met een vinger het koordje met Pickwick-merkje tegenhield. “Door”, dacht ie, “vannacht was je dood, wat een

[p. 97]

Mensje van Keulen.

prachtige droom” (...) Hij glimlachte in de hitte die uit zo'n kopje dampte, en keek naar haar. “Door”, dacht ie, “zoals je daar lag, met je armen en benen gespreid... Alles wat ik deed, was met m'n stok je rok omlaag trekken, waarna ik over je heen stapte om naar de kroeg te gaan.” Hij stond op. “De hond mag niet binnen”, zei ze bits’ (31/2).

Machteloosheid bemoeilijkt het ademen ekstra. Er lopen onbegrepen kindertjes in rond die de ellende van deze wereld niet langer meer aan kunnen zien en met tranen in de ogen de bosrand opzoeken in het rode licht van de ondergaande zon. Soms worden ze gestraft voor vergrijpen die ze maar half gedaan hebben: ‘Ik (...) verzekerde dat Kees me aanrandde, toen ze dat woord in haar mond nam. Kees is die avond zo vreselijk geslagen en m'n vader deed net of ie niks hoorde en plukte, als op alle vervelende avonden, aan de haartjes in z'n neus.’ (29)

Maar niet aan kinderen manifesteren wanhoop en verveling zich het hevigste, het zijn de mannen die er het meest onder lijden. Ze staan machteloos tegenover de kinderen uit de straat die hun voor de gek houden, tegenover de echtgenotes die hun dit benauwde bestaan - inklusief eigen pestende kinderen - opdringen. In het laatste verhaal, dat van het eerste citaat uit dit artikel, staat de 50-jarige man onder de doesj. ‘Vrijgezellenstreken werden hem verweten, inclusief zijn impotentie. Iets waar Miep graag aan tafel over klaagde en spotte. (...) Ineens werd het water koud en moest ie snel de kranen dichtdraaien. Als ze (Miep en de kinderen uit haar eerste huwelijk) vonden dat ie er weer lang genoeg onder gestaan had, draaiden ze beneden de geiser uit.’ (93)

De man die zijn Dora dood droomde, droomt dat ook niet voor niets: ‘Van Pijlen zei niets terug, wat Dora weer reden gaf tot klagen. ‘Ouwe man’, zei ze, ‘Je lijkt wel achterlijk.’ ‘Wordt het geen tijd voor een tehuis?’ (30). Geen verweer hebben deze mannen. Soms gaan ze stiekum naar de kroeg. Als het water hun helemaal naar de lippen stijgt, nemen ze hun toevlucht tot een piepkleine wraakneming, zoals de man die niets bij zijn zwangere vrouw in te brengen heeft: ‘Hij hoorde haar de trap oplopen, een moloch op zwangerschapsschoenen. Met een trillende vinger schoof hij een steek van de breinaald, die met een beetje trekken snel verder zakte. Hierna legde hij het breisel naast zich neer en stond op. Gerda was thuis, Gerdaatje moest omhelsd worden.’ (84)

Het zijn dan ook de wijven, zwanger soms, altijd lelijk, de breiende dieren, de prakopwarmende levensgezellinnen, zij die niet verder kunnen denken dan ‘trams die vast een ongeluk hadden omdat het al langer dan zes minuten geleden was sinds de laatste voorbijkwam’ (30), die de aarde vergiftigen met de stank van uitgekookte sperziebonen en sudderlappen. Godezijdank is Mensje van Keulen katoliek opgevoed. En als heel jong meisje heeft ze het nog niet verleerd om te geloven in Hem die het aanschijn dezer aarde vernieuwen zal. Als zij uit de Haagse kleine ellende haar noodsprongetje naar boven maakt en Jezus ten tonele voert in enkele verhalen (waarbij het ik-perspektief verandert in de auctoriale vertelwijze - zij kan zich in veel wezens verplaatsen maar de Heer gaat boven haar macht), valt het ook niet te verwonderen dat Hij optreedt als vernietiger van juist deze wezens, belichamingen van het kwaad. ‘Nadat mevrouw Vlaswinkel de eerste drie weken van de vasten iedere ochtend om half acht de vlugmis aan het zijaltaar uit boete voor Hem had bijgewoond, stuurde Hij haar met longontsteking naar bed en liet haar net zo lang ijlen tot ze dood was (...) Maar Jezus sloeg harder toe, wreed en meedogenloos koos Hij Zijn slachtoffers. Over tante Betje liet Hij een nachtvorst gaan.’ (68/9)

Bleekers Zomer is in alle opzichten ruimer opgezet. Het ik-perspektief van de schrijfster (al dan niet als klein meisje) en het auctoriale perspektief van de Jezusverhalen hebben plaats gemaakt voor het personale: de auteur laat met een opmerkenswaardig gevoel voor inleving het gebeuren zich afwikkelen gezien vanuit de hoofdpersoon, de miezerige bleke 32-jarige Bleeker. De kleine roman is bovendien knap gestruktureerd. De korte verhalen uit Allemaal tranen vertoonden nog geen architektuur op twee na: De breuk eerste helft en De breuk tweede helft, die een spiegelbeeld van hetzelfde gegeven vertoonden: een echt-

[p. 98]

scheiding gezien vanuit de schoonmoeder en vanuit de echtgenoot. Maar zelfs in dat tweeluik bereikt Mensje van Keulen toch nog niet (het is te opzettelijk en te gemakkelijk), wat ze in Bleekers Zomer in struktureel opzicht wel in haar greep krijgt: een koherente opbouw van het geheel en een architektonisch evenwicht tussen de delen. Dat is een van de middelen waardoor de lezer van Bleekers Zomer tot het einde toe geboeid blijft. En dat zelfs in weer-wil van het weinig schokkende gegeven en de tema's die de lezer uit Allemaal tranen al kent, zo goed kent dat Mensje van Keulen die in volgend werk beslist zal moeten vernieuwen, wil ze haar lezers en haar nivo behouden. Met Bleekers Zomer heeft ze het gegeven en de sekundaire tema's tot een literair hoogtepunt gevoerd - en uitgeput.

De struktuur van de roman is ellipsvormig: Begin- (en eind-)punt is Den Haag, met alle elementen die we ook al uit haar korte verhalen kennen: de rothuwelijken, de dompige milieus, de miezerige weerloze mannetjes die onder de plak zitten van hun vrouwen die niet meer zijn dan vleesetende planten. Hier speelt zich het dagelijkse bestaan af van Bleeker, voornaam Willie, maar voor zijn vrouw Willem.

Reikpunt is Amsterdam. De as Den Haag-Amsterdam vormt de dieptestruktuur. Amsterdam is voor Bleeker een vrijstad. Op een goede dag breekt hij uit en zoekt hij daar de vrijheid. Zijn verblijf daar valt uiteen in twee bewegingen:

De eerste helft van de ellips: hij zoekt zijn jeugd terug. Hij gaat naar zijn ouderlijk huis maar achter het pukkeltjesglas van de voordeur woont iemand anders. Hij eet en slaapt bij zijn gekke tante Daatje, maar haar huis is ook al veranderd, aan de buitenen aan de binnenkant. De periode van zijn leven waarin hij nog niet opgesloten zat in het benauwde Haagse bestaan, zijn jeugd, is vergleden en hij kan die op geen enkele manier meer bereiken.

De tweede helft van de ellips: onder beschermheerschap van Gerrie Fontijn, een vroegere sterk veranderde buurjongen van hem, begeeft hij zich in het vrije Amsterdamse leven van souteneurs en scharrelaars. Maar de vrijheid die Gerrie hem aanbiedt, blijft hem even irreëel als zijn jeugd. Al die meiden-bij-de-vleet, die dodemansritten, dat eten en drinken in de gekste restaurantjes, het flipperen (Bleeker weet niet eens wat het is), ach, Bleeker staat er volkomen wezensvreemd tegenover. Hij kan niet meedoen. Hij komt er nooit ‘in’, hij blijft het vanaf de buitenkant radeloos gadeslaan.

De vrijheid in Amsterdam is iets waar hij nooit deel aan kan hebben: enerzijds omdat het vergleden vrijheid is (jeugd), anderzijds omdat het voor hem wezensvreemde vrijheid is (Gerrie Fontijn). De polen van de as Amsterdam-Den Haag verhouden zich als onaanraakbare vrijheid: benauwende opgeslotenheid. Vrijheid die je wel kunt zien, maar waar je niet aan kunt komen, doet pijn. Je kunt er maar beter niet naar kijken. Dan kun je beter teruggaan naar waar je vandaan kwam en in een soort halfleven van doffe berusting de oude tredmolen weer opzoeken, ofschoon je diep in je hart weet dat die tredmolen een gevangenis voor je is. De aanvechtingen om zijn vrouw in Den Haag te bellen en te schrijven worden in de tweede helft van de ellips steeds sterker en ze komen steeds vaker. Hij kan ze niet weerstaan. Op het eind sirkelt hij terug naar zijn leef-sel in Den Haag, waar zijn vrouw, sipier ondanks zichzelf - ze heeft het niet eens door, het stuk onbenul - hem opwacht en insluit: ‘Hij hoorde haar over het zeil wegklakken, de deur dichttrekken en op slot draaien. Op slot draaien? Dat was niet waar. Hij herhaalde in z'n hoofd het geluid van de omdraaiende sleutel. Zo klonk het, zo ongeveer, hij had het zelf verzonnen. En als het wel zo is, dacht ie, dan is dat pas wanneer ik het aan de deurknop heb gevoeld. Zo lang ik hier lig is ie dus niet op slot. Hij begon te beven. Nee, ik sta niet op, dacht ie, ik moet blijven liggen. Krampachtig greep ie in de dekens. Hij klemde z'n tanden op elkaar en trachtte te bedaren maar het beven hield niet op. Er knapte iets in z'n hoofd. Met trillende vingertoppen betastte hij z'n gezicht. Ik hoor ze wel, achter de deur staan ze te lachen. Ophouden, god, laat 't ophouden’ (einde van de roman).

Toen hij uit Den Haag wegvluchtte, dacht hij eindelijk groots en meeslepend te kunnen leven. ‘Ik moet me groot voelen, dacht ie, groter zelfs dan ik ben, want ik heb vandaag iets fantasties ondernomen’ (24). Edoch, wát hij niet weet bij zijn vlucht maar wel bij zijn terugkeer: hij is en blijft een gewoon mannetje, een praketertje. Niet Den Haag met zijn vrouw Adrie en zijn huilende kinderen houden hem gevangen, maar hijzelf is zijn eigen beklemming, hijzelf is zijn eigen sel.

Mensje van Keulen visualiseert dat aan twee lichamelijke eigenaardigheden die als tema's door het hele boek lopen (en ook al voorkomen bij de mannefiguren uit Allemaal tranen): Bleekers obstipatie en zijn aanrakingsafkeer. Dat laatste tema verhevigt op de tweede helft van de ellips

[p. 99]

nog eens in een biezondere vorm daarvan: zijn aseksualiteit.

Met obstipatie begint het verhaal, niet elegant, maar wel tekenend: ‘Bleeker kreeg het avondeten maar met moeite weg. Niet omdat ie geen honger had maar omdat ie al drie dagen niet had kunnen poepen’ (5). Steeds als hij zich beklemd voelt, - of hij nu denkt dat dit door zijn vrouw komt, of door zijn onvermogen om aan die prachtige wilde vrijheid deel te hebben, - raakt zijn stoelgang ontregeld. Dat maakt hem psychisch nog verder van streek, wat weer verdere obstipatie veroorzaakt. Daarmee is hij lijfelijk zijn eigen vicieuze sirkel. Geen ontsnappen aan. Die vicieuze sirkel draait het hele boek door. Bij tante Daatje krijgt hij uitsmijter te eten, bij Gerrie Chinees en Spaans, bij diens vriend Barendje rollade, maar alles wordt vergald door zijn onvermogen om voedsel normaal te verteren. En de in de roman herhaaldelijk genoemde maagzweer heeft hij ook niet voor niets. Pas als hij helemaal alleen is, kan hij zichzelf zijn. Dan heeft de lakseersjokola de gewenste uitwerking, dan kan hij ook even van harte zijn lievelingsgerecht eten: zachte puddingtompoezen. Het is het enige moment in het boek dat hij zich niet vervreemd voelt van zijn omgeving en van de gedragingen van anderen (maar die zijn dan ook ver weg). Het enige moment ook waarop hij kreatief bezig is, zij het dan maar met het beschilderen van een houten klokje. De volgende dagen is het al weer mis en vlak voor zijn vrijwillige terugkeer kan hij zelfs geen zacht broodje meer door de keel krijgen.

Aanrakingsafkeer: hij kan niet tegen de konfrontatie met een anders lichamelijkheid. Dat komt hem te na aan de huid, dat is een te opdringerige aanslag op zijn ingesloten ik. De aanrakingsafkeer speelt het hele boek door maar manifesteert zich in een steeds grotere afwijking van wat normaal is. Het begint met de aanleiding tot zijn vlucht: spettertjes speeksel tegen zijn kin aan van een kantoorkollega die hem uitfoetert. ‘De punt van z'n tong gloeide als ie bedacht dat ie er z'n lip waarop ie Kruijers speeksel nog steeds voelde zitten mee had aangeraakt. En terwijl hij het laboratorium uitliep veegde hij met de rug van zijn hand het gekwelde stuk tong droog’ (12). Dat groeit uit tot een kleine tic als zijn tante Daatje hem te eten geeft: ‘Ze schuurde met een hand over haar arm (...) Jasses, schrok ie, straks vallen er schilfers op m'n eten. En boven z'n bord blies hij onopgemerkt in haar richting om z'n maaltijd te redden’ (21).

Tegen het einde van het verhaal, valt Bleeker, ziek, uitgeput, helemaal duizelig en doodop, zoekend naar een steunpunt, liever neer dan een barkruk aan te nemen waar andermans warmte nog omheenhangt.

Het als weerzinwekkend ervaren van eigen en andermans lichamelijkheid blijkt in verhevigde vorm nog uit Bleekers aseksualiteit in de tweede helft. Van een kortgehouden mannetje (‘Als ik tegen haar aanschuif doet ze of ze slaapt maar ondertussen schuift ze stiekum 'n stukje verder... van die moest alles onder de dekens, met het licht uit, en als het afgelopen was trok ze haar nachthemd naar beneden’, 57) zou je heel wat verwachten als hij er tussen uit trekt. Maar zelfs bij deze manier van kontaktmaken laat hij het afweten. Bij de hoer Annie valt hij voortijdig in slaap, bij de sexshop heeft hij geen oog voor de uitgestalde waar, en als zijn goede amsterdamse vrienden allemaal mokkel Coba berijden, voelt hij zich ‘onpasselijk worden en na een blik op haar bleke pezige benen die stijf spartelend als geitepoten uiteen gingen en, onder een luid geroep en gelach van de bamzaaiers, een miezerig zwabbertje onthulden, stond ie abrupt op’ (57). In de gang waar hij zich terug trekt, valt de vervreemding in alle zwaarte op hem. Hij voelt zich bij die vrijheid niet thuis en bij zijn vrienden teveel. ‘Wat moet ie met me? Ik ben geen scharrelaar, souteneur of student, ik ben een man met een gezin, een man die 'n gewoon autootje heeft waar ie door de week geen kilometers mee maakt. Ik eet het smakelijkst als ik een prak met 'n kuiltje jus voor m'n neus heb’ (58).

Het lot geeft hem een vingerwijzing: hij kan meerijden naar een slaapadres. Een slaapadres in Den Haag. Het laatste wat hij van Amsterdam ziet is een vliegtuig dat daalt na een verre vlucht.

Bleeker is niet iemand voor verre vluchten. Hij kent nu zijn eigen grenzen wel: zijn eigen kleine miezerige zelf. Zoiets valt niet te ontvluchten. Waarom zou je jezelf steeds konfronteren met je eigen machteloosheid en vervreemding? Is het dan niet beter om terug te keren naar de geriefelijke sel waar toch maar altijd de dagelijkse warme prak voor je klaarstaat?

Bleekers zomer is voorbij. De hitte die op bijna elke bladzijde van de roman de mensen rood kleurde en lomerig deed zweten, maakt plaats voor sterke wind en laaghangende bewolking. Het ochtendlijk uur waarin er nog niemand door de stad loopt en de verlatenheid van deze ene mens daardoor ekstra aksent krijgt, is het geschiktste tijdstip voor Bleekers terugkeer naar de

[p. 100]

basis. Aan het strand bij Den Haag krijgt hij nog even een visioen van een uiteindelijke ontsnapping: de zee inlopen, zelfmoord. Grijze wolken en ijzige toppen op de golven en hij alleen daartussen, ontgrendeld en uitgevloeid. Hij durft niet. ‘Maar hij zou niet naar beneden gaan, z'n jasje uittrekken en op het strand neerleggen. Nee, niemand zou het straks vinden en alwetend in zee turen. Wat bleef er dan over, waar moest ie naar toe? Daarachter ligt Engeland en daarachter en verder, nog verder, sta ik weer, dacht ie, o, de wereld is klein, zo gruwelijk hopeloos klein. De tranen gleden over zijn wangen in zijn hals’ (61).

Zijn huis is niet op slot. De slaapkamerdeur staat op een kier. Hij wordt verwacht. Ze lachen om zijn onhandige poging tot ontvluchten. Ze verspillen er geen woorden aan. Ze sluiten hem weer op zonder hem ernstig te nemen: ‘Niks zei ze. Ze keek 'm aan en hield haar lippen op elkaar, stijf, alsof ze haar lachen inhield (...) Hij hoorde haar over het zeil wegklakken, de deur dichttrekken en op slot draaien’ enz.

Eindhoven, oudjaar 1972.

Hanneke Paardekooper-van Buuren

Mensje van Keulen: Bleekers Zomer. Amsterdam, Erven Thomas Rap, 1972. Mensje van Keulen: Allemaal tranen. Amsterdam, De Arbeiderspers, 1972.