Ons Erfdeel. Jaargang 14

De schrijver en zijn taalgebied.

In welke taal zal ik schrijven? Deze vraag rijst pas daar, waar de talen zich aan elkaar opdringen in het brein van de auteur. Nu eens in deze, dan in de andere taal komen de woorden boven. De vraag was, naar me te binnen schiet, relevant voor Hélène Swarth en Raymond Brulez getuigt van dit probleem in Het huis te Borgen.

Een andere zijde: Charles de Coster betreurde het, zijn Tijl Uilenspiegel niet in het Nederlands te kunnen schrijven, hij voelde zich één van geest met de held uit Damme, maar was diens taal niet voldoende machtig.

Het probleem blijft zich voordoen, daar waar de Friese taal zich aan de kunstenaar als moedertaal opdringt. We werden daar weer eens bij bepaald, toen wij de vertaling van De Fûke door Rink van der Velde in handen kregen. In 1966 verscheen deze kleine roman in Drachten. De dichter-kritikus Fedde Schurer verklaarde meteen, dat het de beste Friese roman was, die hij sinds jaren in handen kreeg. Geen overdreven lof, dacht ik. De karaktertekening van de hoofdpersoon, een stugge visser bij het Tjeukemeer, is flitsend. In rake schetsen passeert zijn hele leven de revu, fel beroerd en arm. Zijn mislukte huwelijk, zijn liefde voor zijn zoon Germ. Zijn aandeel in het opkomend socialisme op het arme Friese platteland. Tenslotte vergeet je na lezing de kracht van deze naamloze nooit meer, als je ziet hoe hij weigert te bukken voor vreemde macht, zelfs als hij ziet, dat de Duitsers hem gaan fusilleren. Leaver dea as slaef. Inderdaad: liever dood dan slaaf. Inzoverre typisch

[p. 165]

Fries, dat de schrijver niet verdacht moet worden van patos inzake rasaangelegenheden.

Als we het boek zo nagaan: een echt Fries boek, vanzelfsprekend in het Fries geschreven. Maar de taalkeuze moet anders liggen. Stiefmoeder Aarde speelt zich niet alleen in Friesland af, maar ademt een Friese geest, in de forse schets van de klei-bewoners, en zeker nog meer in de juiste typering van de kleine boeren in de Friese Wouden. Maar De Vries liet zich niet verleiden tot het schrijven in de Friese taal. Van Hattum, hoewel ook vaak in Friesland te vinden met zijn verhaalstof, verklaart zelfs, dat hij het Fries onbruikbaar acht. Dit zal wel sarkastisch bedoeld zijn, maar fervente voorstanders voor een demokratische behandeling van de ‘Memmetaal’ hebben hem nimmer in hun gelederen kunnen begroeten.

Dat streekromanschrijvers hun kans niet wagen in het Nederlands, is verklaarbaar. Wat in Fryslân zeer bruikbaar is door het eigene, behoort daarbuiten al gauw tot het middelmatige. Maar dat mensen als Riemersma (Fabryk, Minskrotten-Rotminsken) en Van der Velde (De Fûke, Rjochtdei) het niet in het Nederlandse taalgebied proberen, moet voortkomen uit de aard van hun kunstenaar zijn. Zij zijn tweetalig, maar wagen zich niet aan vertaling van hun Friese boeken. (Jan J. Bijlsma verzorgde de vertaling voor Van der Velde: De Fuik). Door die bepaaldheid - van een keuze voor het Fries kan men niet spreken - valt deze veelbelovende auteurs in ieder geval minder publiciteit ten deel. De Friese boekenweek is een gebeuren dat alleen de provincie Friesland schijnt aan te gaan, hoewel de Friezen over heel Nederland uitgezwermd zijn en hun moedertaal onder elkaar geenszins afzweren.

In bepaalde onderwijszaken vermeldt de wet dat waar Nederlandse taal en letteren staat, ook Friese taal en literatuur gelezen mag worden. Deze gelijkschakeling vinden we niet terug in onze literatuurboeken. Van taalkundige kant bekeken natuurlijk een juist standpunt.

Maar K. ter Laan vermeldt in zijn Letterkundig Woordenboek van Noord en Zuid, dat hij naast beoefenaars van onze algemene landstaal ook de beste vertegenwoordigers van het Fries en van onze dialekten heeft opgenomen.

De andere letterkundige handboeken die ik raadpleegde, vermelden geen Friese auteurs. Wel schrijft Knuvelder in Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandse Letterkunde (deel I): ‘Van één Nederlandse dichter is ons de naam bekend, van de Fries Bernlef, die in 809 stierf.’ Misschien dat de Friese letterkundigen meesmuilen!

Theun de Vries geeft in zijn vertaling van het Kleines Lexikon der Weltliteratur im 20. Jahrhundert een eigen uitbreiding door meer Nederlandstalige auteurs op te nemen. Daarnaast vermeldt hij een aantal Zuidafrikaanse en Friese auteurs.

Naar de afbakening der taalgebieden is het bijvoorbeeld terecht dat een dialektschrijver als Omer Karel de Laey in een werk voor Nederlandse literatuur wordt opgenomen (De dubbel fluit, II, Anton van Wilderode). Maar de vraag kan gesteld worden of het voorbeeld van Ter Laan geen navolging verdient. Wat meer bekendheid met de belangrijke Friese auteurs zou, zeker in Noord-Nederland, op zijn plaats zijn.

Piet van Damme