Ons Erfdeel. Jaargang 14

[p. 146]

ballet

Het Ballet van Vlaanderen.

1. Overgangsjaar...

In het juni-nummer van Ons Erfdeel hebben we het Ballet van Vlaanderen verlaten met de benoemingen - in februari - van Jeanne Brabants als direktrice, Jan Vanderschooten als beheerder en André Leclair als hoofdkoreograaf en de vaststelling dat - zoals we vroeger al hadden voorspeld - alleen een ander etiket werd gekleefd op het Ballet van de Koninklijke Vlaamse Opera van Antwerpen.

Begin september heeft direktrice Brabants tijdens een bijeenkomst op het Kasteel van Ham te Steenokkerzeel, het werkprogramma van het Ballet van Vlaanderen bekend gemaakt aan de Vlaamse pers.

Dat het Ballet van Vlaanderen niet op de beste wijze zou starten zoals we verklaarden aan minister Van Mechelen (interview verschenen in Ons Erfdeel, maart 1970, 13e jaargang, nr. 3) heeft Jeanne Brabants toen zelf toegegeven (eveneens in een artikel verschenen in De Scène, van september 1970). Het Ballet van Vlaanderen moet immers tijdens het seizoen 1970-'71 120 balletdivertimenti dansen in opera's en operettes in de Koninklijke Vlaamse Opera en, daarnaast een aantal voorstellingen geven in het Vlaamse land als zgn. ‘autonome’ groep.

Dit vergt uiteraard een zeer ingewikkelde planning en hierdoor wordt (dixit Jeanne Brabants) het eerste werkjaar noodzakelijkerwijze een overgangsjaar. Van nieuwe kreaties voor optredens in het Vlaamse land kon er dus geen sprake zijn. Een eerste reisprogramma werd samengesteld uit werken die vroeger in de Antwerpse KVO voor het voetlicht kwamen ‘maar in het Vlaamse land nog geen spreiding kregen’.

In juni hadden we gesignaleerd dat Jan Briers, zodra de oprichting van het Ballet van Vlaanderen een feit was, er als de kippen bij was om het in te schakelen in zijn Festival van Vlaanderen 1970 (Gent, augustus-september) maar hem werd geantwoord dat het nog niet klaar zou zijn voor een dergelijke konfrontatie met het publiek.

En zie, middenin het Festival van Vlaanderen gaf het Ballet van Vlaanderen een ‘prestige-voorstelling’ voor honderdduizenden televisiekijkers met de opvoering, in het Amerikaanse Teater op de Heizel (de a-territorialiteit van het TV-medium werd hier verkozen om het netelige probleem gesteld door de provincialistische naijver tussen de voor de première-voorstelling in aanmerking komende Vlaamse steden te omzeilen) van Beethovens ballet De scheppingen van Prometeus in een koreografie van André Leclair.

2. Prometeus.

Wie het initiatief heeft genomen (inmenging van het kabinet van Nederlandse Cultuur in het artistiek beleid van het Ballet van Vlaanderen, naar we uit goed-ingelichte bron vernamen) kan zeker niet worden gelukgewenst met déze keuze.

Als énige ekskuus was er het Beethoven-jaar. Maar het was nu niet bepaald door deze partituur dat men de meester van Bonn hulde kon brengen!

Het zal wel een goede reden hebben dat Die Geschöpfe des Prometeus na de kreatie op 28 maart 1801 te Wenen (in een koreografie van Salvatore Vigano) in volkomen vergetelheid is geraakt.

Het zal ook wel een goede reden hebben dat dit ballet van Beethoven (het énige dat hij heeft geschreven, in opdracht van genoemde Vigano) na de heropvoering in 1929 door de Opéra de Paris (ter gelegenheid van een uitgestelde Beethovenherdenking - in 1927 had men de 100e verjaardag van zijn dood willen herdenken) opnieuw in vergetelheid is geraakt en slechts sporadisch weer werd opgevoerd, zoals in 1940 door de Hongaarse koreograaf Aurel Millos.

Het zal wel een goede reden hebben dat Maurice Béjart, toen hij een Prometeus koreografeerde (in 1956 voor het Festival Charnonnière te Lyon en in 1963 voor het Festival van Baalbecq) de muziek koos van Maurice Ohana en niet van Beethoven.

Het zal, tenslotte, wel een goede reden hebben dat De Scheppingen van Prometheus nog zelden voorkomt op koncertprogramma's. Denk daarbij bv. aan het feit dat Stravinski's Vuurvogel en Petroesjka sinds een halve eeuw seizoen na seizoen over heel de wereld in koncertzalen worden gespeeld. (En ook als ballet al 50 jaar repertoire houden.)

In het kader van het Beethoven-jaar werd het opnieuw opgevoerd, te Bonn, in een koreografie van Sir Frederick Ashton, van het Engelse Royal Ballet. Maar die heeft het niet zo zwaarwichtig opgevat en met misschien wat gebrek aan eerbied voor Beethoven, er een flinke parodie van gemaakt... Het enige wat men nog kan doen met die partituur.

André Leclair heeft de partituur wèl au sérieux genomen, mét alle langdradigheid die haar eigen is, en zich aan het klassieke verhaal gehouden zoals het in de mytologie voorkomt.

Een ‘verhalend’ ballet is nooit de sterkste zijde geweest van het koreografisch talent van Leclair, die zich meer zou moeten beperken tot abstrakte balletten en zeker van kortere duur, omdat het dan minder zou opvallen hoe weinig gevarieerd en geïnspireerd zijn danstaal is. Om mij tot één voorbeeld te beperken: de verschillende personages, Prometheus, Vulcanus, Apollon, Mars, die, uiteraard, elk koreografisch dienden te worden getypeerd, kregen praktisch dezelfde dansbewegingen méé van Leclair. Ook is er nauwelijks sprake van een ‘doorgekomponeerde’ koreografie en de symmetrische struktuur in het spaarzaam gebruikt corps-de-ballet was erg konventioneel. Het geheel was, doorgaans, weinig ‘leesbaar’ voor het publiek dat, zonder de uitleg van de drie taferelen, zeker niet wegwijs zou zijn geraakt uit het verhaal.

De danstaal waarin Leclair het Prometheus-verhaal uitdrukt, konfronteert ons met het probleem dat hem kenschetst als koreograaf. Van huis uit een (trouwens uitstekend) klassiek danser, was zijn koreografische taal aanvankelijk weinig geevolueerd. Hoogstens tot de neoklassieke stijl van een Sergei Lifar. Anderzijds is Leclair bij de stichting van het Ballet van de XXe Eeuw aan de Muntschouwburg blijven werken onder leiding van Maurice Béjart. Als hij, als koreograaf, eigentijds wilde zijn, lag het voor de hand dat men hem epigonisme zou verwijten van zijn ‘meester’ van het Ballet van de XXe Eeuw indien hij in Béjart-stijl zou schrijven. Vandaar

[p. 147]

zijn zoeken naar een kompromis tussen die stijl en de neo-klassieke danstaal van een Lifar.

Om toch ‘progressief’ te doen, danste ‘De Liefde’ (Winnie Jacobs) met blote borstjes. Uitleg van Leclair: ‘Akkoord met naakt in het ballet, als het verantwoord is. Hebt u al een schilderij of beeldhouwwerk gezien waar De Liefde in een harnas zit?’

Leclair is echter niet konsekwent, als hij de eerste vrouw die geboren wordt in een volledig maillot laat dansen...

Dit meelopen met het modeverschijnsel van naakt op het toneel is vrij naïef als dàt moet bewijzen dat Vlaanderen volmondig is geworden.

Moeten we ‘krediet’ geven aan een ‘jong’ gezelschap? Dat kan moeilijk.

In de eerste plaats gaat het hier niet om een ‘jong’ gezelschap, want het bestaat al jaren als Ballet van de Koninklijke Vlaamse Opera van Antwerpen. In de tweede plaats werd, zowel door de werkgroep als op het kabinet van Nederlandse Cultuur, op alle tonen gezongen dat het Ballet van Vlaanderen op het hoogste niveau zou moeten starten, omdat het anders geen zin zou hebben. De uitvoering van deze Prometheus bewees dat het Ballet van Vlaanderen technisch nog onrijp is om voor het publiek te verschijnen.

Van de ‘lichaamsbeheersing’ waarover minister Van Mechelen in een inleidende TV-toespraak gewag maakte, was niet veel te merken tijdens de uitvoering van het Prometheus-ballet

Jeanne Brabants heeft aangekondigd dat er in de toekomst een beroep zal worden gedaan op verscheidene gastkoreografen, waaronder Maurice Béjart. Dit waarschijnlijk omdat zijn naam een kasmagneet is en verondersteld wordt dat het Vlaamse publiek meer belangstelling zal opbrengen voor het Ballet van Vlaanderen als de naam van de koreograaf van het Ballet van de XXe Eeuw op het affiche staat?

Want de wijze waarop Béjart en zijn omgeving alles wat onze eigen kunst betreft sinds tien jaar negeren, kan moeilijk aanleiding zijn tot deze onverwachte samenwerking. Vooral ook na wat Jeanne Brabants vroeger tijdens interviews heeft verklaard over het koreografisch talent van Béjart kan het moeilijk uit louter artistieke overwegingen zijn dat ze nu op hem een beroep doet.

3. Het eerste reisprogramma.

Om redenen die eerder werden uiteengezet begon het Ballet van Vlaanderen zijn tournee door het Vlaamse land met vijf vroegere werken van André Leclair (Venusberg, Concerto di Aranjuez) en van Jeanne Brabants (Arabesque en Cantus Firmus) aangevuld met balletklasoefeningen van Auguste Bournonville.

Het heeft wel geteld twee uur en vijftien minuten geduurd alvorens we een danseres zagen die technisch op een hoog peil staat en ‘stijl’ heeft. Dat was dan nog Marie-Louise Wilderijckx, die, komende van Antwerpen, een paar seizoenen eerste danseres was aan de Koninklijke Opera te Gent die zij verliet voor een verbintenis aan de Opera van Graz (Oostenrijk) en die zich nu bij het Ballet van Vlaanderen heeft aangesloten (die ‘stijl’ heeft ze overigens vroeger niet te Antwerpen overworven, maar in Rusland, waar ze studeerde bij het Kirov-Ballet te Leningrad).

Dit ‘evenement’ had plaatst tijdens haar solistisch optreden in het Concert di Aranjuez (op muziek van F. Rodriguo), een solo die volgde op een pas-de-deux in datzelfde ballet, waardoor ze met kop en schouders boven de rest van het gezelschap uitstak.

Pas-de-deux' waren trouwens de beste momenten van heel het programma: een tweepas door Jeanne Brabants gekoreografeerd op Arabesque van Claude Debussy en de pas-de-deux uit Cantus Firmus, eveneens van Jeanne Brabants, op muziek van Bach.

Maar drie pas-de-deux' maken geen balletavond goed...

Een ballet is immers een kompositievorm van dansen: een architektuur in de ruimte, een orkestratie van dansende lichamen. Uit dit eerste programma van het Ballet van Vlaanderen is, opnieuw, na de teleurstellende Prometheus, duidelijk gebleken dat dit ensemble een koreograaf van formaat mist.

Indien Concerto di Aranjuez als sluitstuk van de avond goed was gekozen, in die zin dat het programma hierdoor naar een zeker ‘hoogtepunt’ ging en dit laatste ballet in betrekkelijke mate getuigde van de dans-orkestratie-kunst van hoofdkoreograaf André Leclair, dan was zijn Venusberg (op muziek van Richard Wagner) je reinste afkooksel van Béjart; waarbij dan de overweging dient te worden gemaakt dat het danspersoneel van het Ballet van de XXe Eeuw perfekt die stijl beheerst en de dansers van het Ballet van Vlaanderen zich slechts moeizaam kunnen aanpassen aan die Béjartiaanse danstaal.

Vanuit zuiver koreografisch standpunt is het een vrij arm werk. Opvallend is - en vooral storend - het feit dat alles absoluut symmetrisch is opgebouwd. Men hoeft in de - overigens heel verzorgd uitgegeven - folder van het Ballet van Vlaanderen maar de foto's te bekijken van de balletten van Leclair: hetzij van Venusberg, Concerto di Aranjuez, Ricercare of Effekten: als men midden in die foto een lijn trekt, ziet men links en rechts, als met een schabloon getekend, hetzelfde beeld.

Na het gebrek aan een groot koreograaf, valt ook op het gebrek aan een groot danspedagoog.

Het is een goed idee geweest het programma in te zetten met een balletklas, vooral omdat er rekening dient te worden gehouden met het feit dat het Ballet van Vlaanderen in vele plaatsen zal komen waar zelden balletvoorstellingen plaats hebben. Het is nuttig het publiek te laten zien wat er in de ‘balletkeuken’ gebeurt.

Daarom werd het programma ingezet met Konservatoriet, een balletklas uit het Kopenhagen van 1849 van Auguste Bournonville, stamvader van het huidige Koninklijke Deens Ballet. Dit is iets wat we niet zo goed begrijpen omdat daarvoor een balletmeester uit Kopenhagen moest worden gehaald (Hans Brenna) om dit geval te rekonstrueren. Want, indien men het publiek een blik wil gunnen in het laboratorium van de dans, had men even goed een les balletklas van vandaag kunnen laten zien.

Wat we in die keuze echter totaal verkeerd achten, is het feit dat door die balletklas juist wordt aangetoond hoe zwak het Ballet van Vlaanderen is op technisch gebied. Geen enkele beweging wordt stijlvol afgewerkt; elk ogenblik ziet men dansers aarzelen, waggelen, het evenwicht verliezen, krampachtige houdingen aannemen, enz. Uiteraard vallen al deze technische tekortkomingen ook op tijdens de verdere uitvoering van het programma. En een wel héél zwakke plek in het ensemble zijn de mannelijke leden van het ballet!

Zuiver koreografisch was het mooiste van de avond de pas-de-deux door Jeanne Brabants gezet op Claude Debussy's Arabesque (trouwens bekroond met een prijs voor

[p. 148]

koreografie te Varna, in Bulgarije): vindingrijk - met de bekende ‘liften’ die we hier nà de oorlog hebben leren kennen van de Russen - maar waarin de rol van de man zich beperkte tot die van ‘porteur’ waardoor de dansorkestratie wat onevenwichtig werd.

Zeer eenvoudige dekors, zichtbaar gekoncipieerd ten dienste van een reizend gezelschap en van de niet altijd ideale schouwburgakkomodatie in de Vlaamse provinciesteden en -gemeenten, waren uitstekend. Ook de kostumes en de belichting waren verzorgd.

4. Première ‘in stad van oorsprong’.

Op 5 december trad het Ballet van Vlaanderen voor de eerste maal op te Antwerpen (‘in de stad van zijn oorsprong’ zegt Jeanne Brabants) als autonome groep, want in de maand november had het al medewerking verleend aan de opera Orpheus van Gluck. Voor deze gelegenheid bestond het programma uit twee grote ‘prestige’ werken: naast de Prometheus van Beethoven/Leclair, werd opgevoerd het ballet Petroesjka dat door Michel Fokine in 1911 werd gekoreografeerd op muziek van Stravinski voor de Russische Balletten van Sergei Diaghilew (première op 13 juni 1911 in het Téâtre des Champs-Elysées te Parijs). Voor de rekonstruktie van Fokine's koreografie was een beroep gedaan op de nu 71-jarige Poolse danser Leonide Woizikovski, die, van 1915 tot 1929 deel uit maakte van hoger genoemde Russische Balletten en na Nijinski (die de rol van Petroesjka kreëerde) dit personage ontelbare malen heeft gedanst. Woizikovski gold als een der beste karakterdansers van zijn tijd. Na het uiteenvallen van de Russische Balletten in 1929, als gevolg van de dood van Diaghilew, danste hij bij de Ballets Russes de Monte-Carlo (leiding René Blum en Kolonel W. de Basil), stichtte vervolgens een eigen groep en keerde in 1935 terug naar Polen waar hij balletmeester dansleraar werd aan het Nationaal Teater te Warschau. Voor talrijke grote hedendaagse gezelschappen heeft hij werken uit de Diaghilewperiode (Schéhérazade, Petroesjka) gerekonstrueerd.

We hadden veel verwacht van Petroesjka, maar tot onze spijt moeten we zeggen dat het ons heeft teleurgesteld. Het moet wel erg ondankbaar zijn voor een Woizikovski met het dansmateriaal te werken van het Ballet van Vlaanderen. Het meesterwerk van Fokine kwam heel zwak te voorschijn uit die vertolking.

Geïnspireerd naar de dekors en kostumes van Leon Bakst, had Mimi Petermans gezorgd voor een heel mooie inkleding van Petroesjka.

De pas-de-deux uit Béjarts avondvullend ballet Roméo en Juliette op muziek van Berlioz, werd gedanst door Andrée Marlière en Aimé de Lignière, die technisch ver beneden het peil liggen van Béjarts uitvoerders.

5. Nieuw reisprogramma.

Daar het eerste reisprogramma in Vlaanderen vlug uitgekeken was - tijdens de maanden januari en december trad het Ballet van Vlaanderen nergens op in het Vlaamse land als autonome balletgroep! (wél in opera's en operettes in de K.V.O.) - werd een nieuw programma samengesteld dat onder meer werd opgevoerd in het Paleis voor Schone Kunsten te Brussel. Naast Cantus Firmus (Bach-Brabants) en Concerto de Aranjuez (Rodrigo-Leclair) en de pas-de-deux uit Béjarts Roméo en Julia (Berlioz), waren er als nieuwe werken twee balletten van de beste koreografen van onze noorderburen: Nachteiland van Rudi van Danztig en Variomatic, van Hans van Manen.

Nachteiland, uit 1955, is het allereerste koreografisch werk van Rudi van Danztig, (van het Nationaal Ballet van Nederland), gezet om Six Epigraphes antiques van Claude Debussy, voor vier uitvoerders. Variomatic is een recenter werk van Hans van Manen, (van het Nederlands Danstheater), op muziek van Lennox Berkeley, voor vijf vertolkers.

Dit programma te Brussel hebben wij niet kunnen bijwonen maar we zullen waarschijnlijk kans hebben het te bespreken als het ook in Vlaanderen aan de beurt zal komen.

Ondertussen krijgt het Ballet van Vlaanderen steeds minder kans om op te treden in Vlaanderen. Voor de maand april stond 1 (één) voorstelling op het reisprogramma - te Tienen.

Waarschijnlijk bij gebrek aan werk werd een ander ‘job’ aanvaard: participatie aan een ‘spectacle total’ in het Koninklijk Circus te Brussel, waar het Ballet van Vlaanderen zal optreden samen met het Ballet de Wallonie in het massaspel Dream. Onder die titel dienen regisseur Jean-Marc Landrier en dekor- en kostuumontwerper Thierry Bosquet van de Munt Shakespeares A Midsummernights Dream en Purcells Fairy Queen op met een eigentijds sausje.

6. Artistiek beleid.

Vooralsnog kan moeilijk een kunstpolitiek worden gedistilleerd uit het geplande werkschema van het Ballet van Vlaanderen.

Door de inbreng van gastkoreografen zal het weldra ‘ontelbare gezichten’ tonen. Er zal dus geen sprake zijn van een eigen gezicht of een eigen stijl.

Een stijl die al erg in het gedrang gebracht is door het feit dat het Ballet van Vlaanderen ook medewerking moet verlenen aan opera-voorstellingen in de KVO te Antwerpen. Terecht merkt Herman Sabbe (in een artikel Ballet van Vlaanderen: Autonoom?, verschenen in de Kunsten Cultuuragenda van het Brusselse Paleis voor Schone Kunsten - 3e jaar, nr. 28 van 23-9-1970) op: ‘De inspanningen ten dienste van de opera komen ten koste van de opbouw van een eigen balletstijl en kunnen, bij routine-vorming, het algemeen prestatiepeil ernstig drukken’.

In verband met die gastkoreografen redeneert Jeanne Brabants volgens mij fout als ze zegt (in een interview in Het Rijk der Vrouw nr. 1332, van 11-11-1970): ‘Ik geloof in een ballet met mensen van eigen bodem. Ik wil niet zeggen dat we alles alleen kunnen, maar met goede buitenlandse koreografen denk ik dat we tot een zeer goed resultaat kunnen komen’.

Wat kan zelfs de knapste koreograaf beginnen met het technisch onrijp materiaal van het Ballet van Vlaanderen?

Laat ze in de eerste plaats beginnen met buitenlandse grote danspedagogen aan te trekken (zoals ik al eerder schreef aan het slot van mijn studie Ballet in Vlaanderen, verschenen in Ons Erfdeel van december 1967, 11e jaargang nr. 2) om, eventueel, aan buitenlandse koreografen in de eerste plaats uitstekend dansmateriaal ter beschikking te kunnen stellen!

Want het stemt wel tot nadenken als men ziet dat leden van het Ballet van Vlaanderen (waarvan sommigen gewoon in het corps-de-ballet staan!) ook danslessen geven aan de Antwerpse Ballet-school.

Zoals het ook tot nadenken stemt dat - als men onder de gastkoreografen de namen leest van Béjart, Lifar, Fokine, Cullberg, Van Manen, Van Dantzig - door Jeanne Brabants bewust de naam wordt genegeerd van de Vlaming Paul Grinwis die een internationale staat van dienst kan voorleggen zoals weinigen in ons land.

Het stemt ook tot nadenken als de

[p. 149]

leiders van het Ballet van Vlaanderen zich pas nu bewust worden van hoofdzakelijke problemen waarvan ze wisten dat ze bestonden.

In De Scène van januari 1971 verklaart hoofdkoreograaf André Leclair: ‘Er zijn nog te veel verplichtingen t.o.v. de K.V.O. Volgens mij is er maar één oplossing: de verdeling van het ensemble in twee delen: een groep voor de diensten in de opera, een groep die uitsluitend de autonome balletavonden danst. Nu hebben de dansers de onmogelijke taak deze tezamen te doen.’

Dit was één van onze argumenten tegen de wijze waarop het Ballet van Vlaanderen werd gestruktureerd (cf. interview met minister Van Mechelen, Ons Erfdeel, maart 1970, 13e jaargang, nr. 3). Op het kabinet van Nederlandse Kultuur werd dit argument luchtig afgewimpeld. De beunhazen die in de werkgroep zetelden hebben er anders over geoordeeld en kregen de zegen van de kabinetschef en van de minister.

De realiteit, waar zij niet het minste benul van hadden, is er nu. Nu klaagt Leclair. Nu klaagt Brabants. Te laat...

Maar ze hebben hun zin gekregen: het Ballet van Vlaanderen is er. Maar hoe?

Een Ballet van Vlaanderen waarover bij hun eerste optreden in het buitenland, te Viersen, in Duitsland, een vernietigende kritiek is verschenen in de ‘Frankfurter Allgemeine Zeitung’ van 22 maart 1971.

Om niet zo trots over te zijn, als men dat gezelschap onder dergelijke voorwaarden in het leven heeft geroepen.

7. Een licentiaatsverhandeling over het ballet in Vlaanderen.

De Antwerpse studente Rina Barbier heeft aan het Hoger Instituut voor Oudheidkunde en Kunstgeschiedenis (leiding prof. dr. Jan L. Broeckx) haar licentiaatsgraad (met grote onderscheiding) behaald met een verhandeling waarvan de titel luidt ‘Het Ballet in Vlaanderen in de XXe Eeuw’ (Centrum van onderzoek: Antwerpen).

Dit is de eerste maal dat een proefschrift werd gemaakt over dit onderwerp. Dit duidt op een evolutie ten gunste van de balletkunst in Vlaanderen.

Rina Barbier is tans sekretaresse aan de Antwerpse stedelijke balletschool.

André Minne