Ons Erfdeel. Jaargang 12

[p. 185]

frans-vlaamse taaltuin
c. moeyaert ● menen (w.-vl.)

15.

Ja, het ABN-woord langsaam is ook Zuidvlaams, al is het onbekend in onze Westvlaamse dialekten. In O.E. IX, 2, blz. 114, had ik het vermoeden geopperd dat die Duinkerkse Hondschotenaar het woord onder Duitse invloed gekozen had, omdat ik wist dat hij Duits kende. Maar nu hebben Gijs van Ryckeghem en ik het duidelijk gehoord uit de mond van de vlot Vlaams sprekende waardin uit Au Lion Noir in Kassel (die haar Vlaams pas op haar twaalfde jaar heeft leren spreken). Kan. Lescroart heeft ons het bestaan van langsaam (ook in het Wormhouts) bevestigd, maar volgens Jacques Fermaut komt het in Winnezele niet voor.

Dr. F. de Brabandere uit Sint-Michiels is uitvoerig op verschillende punten van het vorige taaltuintje ingegaan. Het Borse woord sjimmern komt ook in dezelfde betekenis voor in het Kortrijks, maar dan met de uitspraak skemern: b.v. 'k (h)e dó lik etwa sien skemern. De afwerping van de w van Wuwenberg tot Uwenberg, komt vooral voor velare vokalen voor; dus w + u wordt u. Naast ons voorbeeld oensdag voor woensdag haalt hij nog ‘kwitsoender’ aan (uit: 'k weet 's wonder), ‘vroed’ (uit: verwoed), ‘oelen’ (uit: woelen), ‘oekern’ (uit: woekeren) en uit Frans-Vlaanderen ‘Koedieper’ dat voortkomt uit Kwaadieper (kwaad = gewoon, minder belangrijk).

Van nog een andere vroegere korrespondent, nl. B. Wels uit Voorburg, kreeg ik een bevestiging van wat Gezelle vermoedt nopens Schuppen, dat van het Nederduits afgeleid zou zijn. (Zie vorige bijdrage). In Cuxhaven bestond zeker in 1939 het woord frühschoppen. Dat betekende op zondagochtend (nog voor de mis) een paar biertjes gaan drinken. Dat ‘schoppen’ staat merkwaardig genoeg wel heel dicht bij het West- en Frans-Vlaamse woord sjoptje dat glaasje betekent.

Het mooiste kadeau heeft me onlangs Jozef Tillie gestuurd in de vorm van zeven volle bladzijden Steenvoordse woorden en zegswijzen. De meeste zijn vanzelfsprekend gemeengoed in de hele oude Westhoek over de staatsgrens heen, maar toch vermoed ik dat er enkele tot het oud-Vlaams horen, dat aan deze kant van de grens verloren gegaan is. Ik wacht op reakties van mensen uit de grensstreek om me erop te wijzen dat de volgende woorden toch nog mondgemeen zijn in West-Vlaanderen: een dommertje (dutje), biendepemiën (akkerwinde), glazon (glazenmaker), deel(h)oet (dennehout), knazen (knagen), kremieren (krioelen), nieuwe kleren bezien (proberen). Van paggelen (prutsen of knutselen) heb ik ondertussen vernomen dat het b.v. ook Reningelsts is. Hier stop ik mee en hou de overige voor een volgende keer.

Van dezelfde Jozef Tillie en van Dr. Lieven Spyckerelle (uit Roeselare) heb ik een plezierig boekje gekregen met een nog plezieriger inhoud: een hele reeks ‘Vlaemsche hoeksjes van Tisje Tasje’. Biezonder interessant ook voor typische streekeigen taalvormingen zoals: uit de grond van nuus herte (ons hart); van langs te min (hoe langer hoe minder); altijd meer beschot in neulder oest (almaar meer opbrengst in hun oogst) enz.

Een heel belangrijke publikatie voor Frans-Vlaanderen is Jozef van Overstraetes ‘Nederlanden in Frankrijk’. Voor ons onderwerp heb ik - naast de boeiende etymologische verklaring van de plaatsnamen van talloze dorpen en steden tot aan de Zomme of de Zerre - een paar reuzenamen ontdekt die toevallig iets te maken hebben met iets uit het vorige taaltuintje. In Berk-aan-Zee is er een reus die Tiot Philippe heet (de reuzin heet Zabeth), terwijl Malni in de buurt van Dowaai een reus bezit met de naam Tiot Batiche (weer duidelijk een Baptisje). Hoogstwaarschijnlijk hebben we hier weer met de vervormde naam van thiois (Diets) te maken, die ik de vorige keer tiau gespeld heb, een beetje onder invloed van de herbergnaam ‘Au Thiauw’ in Herzele. Wat de plaatsnamen betreft, in het verfranste gebied over de A treffen we drie verkleinwoorden op -ke aan: Alquines, in de buurt van Sint-Omaars was in 1101 Alekina, dus Alken (verkleinvorm van Alo); Enquin, verkleinvorm van Hanicho, vernederlandst tot Enken (bij Monsterole); en nog een Enquin (bij Valkenburg) met dezelfde verklaring. Dit laat vermoeden dat het Nederlandse dialekt dat hier gesproken werd, eerder aansloot bij het Zuid-Westvlaams als bij het huidige Frans-

[p. 186]

Vlaams, omdat de verkleinwoorden op -ke hier heel zeldzaam zijn. Maar daarover later meer.

Jacques Fermaut uit Sint-Winoksbergen (geboortig van Winnezele) heeft me een plezierige zegswijze aan de hand gedaan uit Westkappel, een schilderachtige omschrijving voor ‘schooien’: gón om sjapra'-wervels te sjietn (gaan om schapraaiwervels te schieten). Als iemand op jacht gaat op boterhammen moet hij maken dat de wervels (korte houten grendeltjes die voor de deur gedraaid worden) van de sjapra (schapraai = etenskastje) opengaan. Merkwaardig is ook het fijn opgemerkte verschil in uitspraak van het woord kwel in de betekenis van welwater in drie dorpen uit de geboortestreek van Fermaut: in Herzele heet het kwelm, in Westkappel kwe(l)m (met weglating van de I zoals in me(l)k) en in Winnezele kwel(le). Een geval van bewaard gebleven Middelnederlands in Frans-Vlaanderen gaf ons ook Jacques Fermaut in de Winnezeelse brugnaam Bar(n)brigge. Bar(n) of bar(dn) betekent ‘van houten planken’ (bard = berd). Bart staat in die betekenis in Verdam, maar het is ook bekend in West-Vlaanderen b.v. in achterbard: houten achterschot van een kar. Merkwaardiger nog is brigge (met zgn. Saksische i voor u). Die uitspraak is ook in West-Vlaanderen mondgemeen geweest, vooral in het westen, getuige een Wasschiggenbrigghe in Langemark in 1284⁽¹⁾. Fermaut zegt ook steevast: vraagn egen etwien (aan iemand vragen) waarin egen volgens Verdam een geval van afenesis is uit jegen.

Meneer Corteel, koster van Houtkerke, is voor mij een goeie hulp geweest bij het verklaren van enkele woorden en wendingen uit het vroeger besproken schriftje van de onderwijzer Verclytte uit Sint-Maria-Kappel⁽²⁾. Op dezelfde plaats en ook in het volgende nr.⁽³⁾ is er sprake van kriole. We lezen bij Verclytte ook de volgende roep van de oogstarbeiders:

Kriole, kriole, kriole
't leste voer gaet in, en 't gaet al in.

Corteel vertelt dat hij dat nog gehoord en meegemaakt heeft in Houtkerke, alleen werd eraan toegevoegd:

en 't is al in!

Jan Veys heeft me nu ook de ‘roep’ gegeven van herders of koewachters⁽⁴⁾ die hun dieren naar huis dreven en zongen:

in Belle: Kyreleise, kyreleise
in Kwaadieper: Kariole, kariole
in Wormhout: Keriole, keriole, al in
in Gijvelde: Kriole, kriole, al in, kriole

en volgens Victor Derode, de schrijver van dit artikel zou deze kreet z'n oorsprong gehad hebben in de tweede kruistocht, als leuze van de kruisvaarders, in 1147. Hiermee vervalt natuurlijk de veronderstelling dat kariole enz. zou komen van het Frans dialektische cariole dat wagen betekent.

Verclytte vertelt ook dat de kramers op de markt de mensen lokken met de roep:

Kom mae by, kom mae by, al warm en vasch gebakken

Vandage voor geld en morgen voor nieten, 'k Gaen 't al verbrooyen

Vasch (spreek uit: vasj) is Bels voor vers en betekent hier zoals in al het Westvlaams ‘pas’. Corteel heeft me toch verbrooyen (spreek uit: verbrooëïen) moeten verklaren, ik vind het nergens genoteerd. Hij vertaalde het in het Frans door ‘gaspiller’; wij zouden zeggen ‘van de hand doen voor een appel en een ei’.

Iemand die gestorven is zonder dat er een mens om treurt, van zo iemand zeggen de Frans-Vlamingen:

Hij is ten Blieden-berge begraven.

Ook hier behoud ik Verclyttes spelling; de uitspraak klopt hiermee wel, behalve ‘hij’ dat ie of j' uitgesproken wordt. Dat Bliedenberge zouden we liefst aan elkaar schrijven, het is een vermeende plaatsnaam, gevormd naar b.v. Bankenberge of Sint-Winoksbergen. Ik geloof dat alles hiermee duidelijk is. Frans-Vlamingen gebruiken nu nog vrij algemeen het eufemisme zet of zetje voor ‘achterste’. Zo luidt een uitdrukking uit Verclyttes verzameling, ook bekend in Steenvoorde volgens J. Tillie

Hij is met 't zet in d'haege.

D.i. hij is ongesteld, krachteloos enz. J. de Vries in z'n Etymologisch woordenboek en Gezelle in Loquela (blz. 597) vinden dat zet terug in zetpil. Het zet is ook Middelnederlands (bij Verdam: ‘set’) en betekent oorspronkelijk natuurlijk ‘zitplaats’. Ik wil sluiten met een luchtige zegswijze van Verclytte:

't Zyn al straete maeren.

Heel graag weer veel aanvullingen, op- en aanmerkingen.

(Mijn adres: vander Merschplein 40, Menen.)

(1) Cartulaire de la Prévôté de Saint Martin à Ypres, II, p. 230 v.

(2) Zie O.E., 11e jg., nr. 3, blz. 114.

(3) Zie O.E., 11e jg., nr. 4, blz. 102.

(4) Annales du Comité Flamand de France, IV, p. 90.