Ons Erfdeel. Jaargang 12

René Gysen (1927-1969).

De Antwerpse schrijver René Gysen is op 42-jarige leeftijd overleden. Hii is vele jaren ziek geweest (hij schreef over ziek-zijn en ziekenhuiservaringen in zijn bijdrage tot de Geloofsbrieven van de Komma-redakteurs), de dood heeft hem nochtans vroeg verrast. Voor zover ik hem uit zijn prozageschriften heb leren kennen, is René Gysen mij altijd voorgekomen als een getekende die lijdt aan de eksistentie (misschien mede ten gevolge van zijn ziekte) en zich aan het schrijverschap vastklampt als aan een laatste toevlucht. Voor dit lijdend schrijverstype is de kreatieve bezigheid in de literatuur wellicht een vluchtheuvel geweest, gewonnen op de frustrerende kwalen van het leven. In zijn overwegend autobiografische Geloofsbrief die hij als titel meegaf: Langs een kronkelend pad met aarzelend licht aan de einder, zegt hij dat schrijven voor hem betekende zowel ‘zich herinneren’ als ‘leefbare realiteit scheppen’ en ‘zich als persoon handhaven’. Eén van de fragmenten van deze Geloofsbrief heet: ‘Ik geloof aan de herinnering’. Herinnering moet in de terminologie van Gysen in de breedste betekenis genomen worden. Ze omvat niet alleen de herbeleving van het verleden dat als geïnterioriseerd moment een grotere en schonere werkelijkheidswaarde krijgt dan het vervlogen ogenblik, maar ook het nu en de ‘visioenen’ van een voorafgeleefde toekomst. Herinnering is voor hem in feite het heimwee naar wat menselijk bereikbaar is. De niet zo rijke noch gevarieerde tematiek van zijn werk is een parafrase van dat heimwee naar het menselijk bereikbare. Schrifturen en strukturen van langere adem lagen hem niet, en waarschijnlijk geloofde hij er ook niet in. Binnen de perken van zijn mogelijkheden en zijn talent was hij aangewezen op fragmentair werk, waarmee hij brokstukken ‘leefbare realiteit’ bouwen kon en zijn (elders falende) greep op de realiteit vergroten. Hij werd de auteur van de verhalenbundel Een mond zonder alibi (1960), en vooral van Processie All Stars (1964) en Grillige Kathleen (1966), belde evenzeer gekenmerkt door fragmentaire verbrokkeling. Hij trachtte daarmee in elk geval te realiseren wat voor hem menselijk bereikbaar was, nl. zichzelf al schrijvende te redden van de ondergang in een niet-gedifferentieerde kollektiviteit. In het schrijven heeft hij een kans op zelfaffirmatie gezien, die hij tegelijk met een aangrijpende verbetenheid én een ascetisch purisme heeft aangegrepen Behalve zijn essay over De slecht befaamde Markies de Sade en zijn opstel over Lolita, het laatste stuk in Grillige Kathleen, heeft hij geen opzienbarende

[p. 128]

René Gysen (foto F. Tas).

of geruchtmakende dingen geschreven, die zijn naam bij een breder publiek bekend hadden kunnen maken. Ook in de redakties van Gard Sivik en Komma, en als literair kritikus bleef hij veeleer op de achtergrond. Hij was een bescheiden purist die aan zichzelf de hoogste eisen stelde en die niet met de meest koerante hapjes op zijn publiek afkwam.

Een ander kenmerk van zijn werk is zijn intellektualistische inslag. In Fernand Auwera's interview voor de bundel Schrijven of schieten? zegt Gysen dat hij al schrijvende heeft gepoogd met grote nuchterheid de objektieve werkelijkheid, tot in het banale en alledaagse, te kennen, te beleven en te doorgronden. ‘Te doorgronden’ is de belangrijkste komponente van deze doelstelling. Bij Gysen werd het schrijven een instrument van analyse en reflektie, en dit bleek bij hem een reflektie over de mechanismen van de geest te moeten worden. Vandaar de autokritische inslag en de bezinning over het schrijven zelf - een bekommernis die hij met andere Komma-redakteurs gemeen had. Het eigenaardige van Gysens schrijven bestond erin dat hij graag de meest banale of alledaagse realiteit tot uitgangspunt nam voor intellektualistische eksperimenten met het schrijven. Zijn Geloofsbrief en de passage in Grillige Kathleen waarin de wandeling van twee meisjes in het Antwerpse winkelcentrum beschreven wordt, zijn daarvan de meest opmerkelijke voorbeelden. Op zichzelf bezien blijft het vermelde fragment uit Grillige Kathleen een inderdaad nogal grillige en vreemde onderneming; in het geheel van Gysens visie en beleving van het schrijven geplaatst, is het a.h.w. een testcase van zijn metode die erin bestond, de vervreemdingseffekten uit te buiten die ontstaan uit de vermenging van banaliteit en intellektualisme.

Het intellektualistische schrijven leverde hem ook intense schoonheidservaringen op, die hem de kracht gaven de banaliteit al schrijvende te blijven bestrijden. Een schoonheidservaring betekende voor hem niet de beleving van iets dat aan de zelfheerlijke klassieke kanons gehoorzaamt, maar wel een moment van zeer intens beleven, waarin de realiteit door de dynamiek van de geest een dimensie méér krijgt. Ik meen dat dergelijke ervaringen ongeveer de enige toeverlaat waren voor iemand aan wie het enkel gegund was in de kunst leefbare realiteit te stichten. Het waren topmomenten in een bestaan dat overigens door het pijnlijke menselijke tekort getekend was. ‘Niets staat vast. Geloof maar aan iets’, zo luidt de titel van het eerste fragment van de Geloofsbrief. Zoek bij René Gysen dan ook geen overtuigingen, meningen of beweringen: wat hij kan bieden, zijn moeizaam gesprokkelde momenten van intense bewustwording, ‘indrukken van schoonheid’ die hij op zeldzame momenten al schrijvende kon laten stollen.

Ten slotte was er in al wat hij schreef, zoals hijzelf het ooit uitdrukte, geen enkel woord gratuit, maar was alles erin ‘geëngageerd’. Hij schreef niet over de aktualiteit met het oog op een onmiddellijk renderend resultaat, maar hij getuigde precies in zijn schrijverschap voor zijn ascetisch geloof in de kunst. Zijn engagement lag in het schrijven zelf en in zijn humane waarde als verlossing door de ordening van de chaos. Hij heeft zelf aangevoeld hoezeer deze pogingen om de chaos al schrijvende te ordenen, steeds met welslagen én met falen gepaard moeten gaan. Het is een smartelijk aspekt te meer van zijn schrijverschap, waarvan hij de ambivalentie als geen ander heeft belééfd.

Marcel Janssens