Ons Erfdeel. Jaargang 12

Te gast bij Tweeling en Theresiaster.

Samen met Marcel Coole, voor zijn bundel Centrifugaal, mocht Hedwig Speliers (^o1936) de poëzieprijs Heideland voor Zuid en Noord in ontvangst nemen. De bundel van deze Nieuwpoortse dichter, De Astronaut, verdient voluit zijn bekroning. In elk gedicht is de poëzie inderdaad zeer intens aanwezig.

Poëzie als beweging binnen een denk- en taalwereld die de dichter tracht te verzoenen met elkaar. Want dit is ongetwijfeld één der konstanten in Speliers' werk: hij tracht het nomansland tussen gedacht en gedicht bewoonbaar te maken, en daarin slaagt hij inderdaad gedeeltelijk. Een andere konstante bij Speliers is wellicht de terapeutische funktie die hij de poëzie toekent naast het meer romantisch ideologisch-avontuurlijke aspekt ervan: ‘Kennis: spel en spiegel, ons / onbelemmerd beide een bezit’ (29). Speliers is niet alleen de West-europese mens die gebukt gaat onder de Aristoteliaanse filosofie en de Thomistische scholastiek, maar bovendien is hij de West-vlaming die gekonditioneerd is door een rigoristische, bijna jansenistische traditie. Een averechts gevolg van deze erfelijkheid is de metafysische gespletenheid en het seksuele paroksisme waaronder de dichter konstant lijdt (leed?): ‘de eikel glanzende gespleten’ (33). Als enige redmiddel ziet hij de taal.

Na in 1957 gedebuteerd te hebben met een in eigen beheer uitgegeven plakketje Exotische diergedichten, verschijnt in 1961 bij Manteau de niet onopgemerkte bundel Ons bergt een cenotaaf, een soort van individuele afrekening met jeugdangsten waarin de poging om de vrouw te mytologiseren ten slotte mislukt onder invloed van de steeds weer opduikende twijfels en kompleksen. In Een bruggehoofd (Manteau, 1963) wordt de afrekening voortgezet, maar tans op universeler domein; tegenover de voortschrijdende dogmatische en kerkelijke aftakeling staat een groeiende persoonlijk opgevatte religieuze benadering die meestal resulteert in een vaag kosmisch gevoel. Ondertussen had

[p. 125]

Speliers ook Een mondvol Altamira (1962) geschreven: altamira, zijnde het stadium van het eerste bewustzijn van de mens die nog alle richtingen uitkan; vanuit de doorbroken kerkelijke diktatuur en de metafysische twijfel schrijft Speliers naar zijn eigen utopia (autenticiteit) dat enkel in het woord bestaat. Nog in 1963 komponeert hij zijn Chthonische kringloop waarin hij zijn tematiek verder universaliseert, vooral door het gebruik van de vokatief en de interrogatief en door een meer parlandistische verwoording. In Revanche (1964) en Totaal tweedehands (1965) stelt de dichter voorop dat de nagestreefde syntese tussen gedicht en gedacht, tussen woord en inhoud niet te realiseren is. De dingen gaan niet door voor wat ze zijn, poneert Speliers; onze kennis van de realiteit verminkt de werkelijkheid zelf. En in Totaal tweedehands berust hij in het verhaal der feiten, dus in de onwerkelijkheid van zijn bestaan, in de dualiteit. De twee volgende bundels, Dreyfus in het dorp en Ten zuiden van (beide geschreven in 1966), vormen de antitese van deze stelling: de mogelijkheid om de verzoening te benaderen bestaat, doch niet zonder dat de mens zich naar het zuiden wendt d.w.z. de mens moet tellurgisch leven en de seksualiteit beleven als een zuivere lichamelijke aangelegenheid en ook moet hij zich bewuster worden van zijn integratie in de ruimte.

En in De Astronaut (zijn 4e uitgegeven werk) wordt dit kosmisch bewustzijn beleden op een vitalistische, bijna sakrale wijze. Speliers is een kosmisch vitalist in tijd en ruimte; wat niet wil zeggen dat hij hiermee in het spoor van Marsman loopt; veeleer, zo komt het mij voor, baant hij zich een eigen weg doorheen de ‘hachelijke chaos van het zelf’ (44), een weg die diagonaal over het kruispunt loopt waar Marsman de dood vond.

De poëzie van Speliers sluit direkt aan bij de hedendaagse emancipatieliteratuur. De basis van de menselijke bevrijding is ongetwijfeld het denken, en meer speciaal het niet-systematisch denken, de niet-dogmatische filozofie. Want denken kan in twee richtingen gebeuren: multa scio - plura ignoro. De eksploraties van de geest kunnen onze eigenwaan kultiveren of vernietigen. Bij Marsman kwam dit ambivalent uitzicht duidelijk tot uiting. In zijn eerste periode was het kosmisch gevoel aktief, dus ekspansief geladen: de dichter was de uranische veroveraar voor wiens tred de hemellichamen weken, die de wind als een mantel om zijn lichaam sloeg, voor wie de gladde luchten uit elkander spatten... In zijn latere periode wordt dit sterk uitgesproken solipsisme aangeknaagd door een meer unanimistisch besef van relativiteit: de dood is de voornaamste spelbreker, de dichter staat meer dan eens op de rand van de nederlaag. Wat me nu zozeer boeit in de poëzie van Speliers is het feit dat hij deze twee standpunten verzoend heeft, aldus een totaal nieuwe kosmische vizie vertolkend: zonder de waan te kultiveren, zonder zichzelf tot heerser uit te roepen, put hij nochtans uit het besef van zijn nietigheid de ekspansieve kracht van de durver; het feit dat hij zich tot onooglijkheid herleid weet, wordt voor hem een oorzaak van kosmisch dynamisme: als atoom immers neemt hij deel aan de universele uitdeinende beweging van het universum, als atoom is hij tegelijk ook het al: ‘En ademend in de hallen van de / avond, atoom is hun substantie’ (29). De mieren en bijen staan in nauwer relatie met de kosmos dan de giganten die dwergen worden in dit bestel: ‘een ergerlijk gezwel’ (25). Eerst nadat de mens zijn ‘ik’ vernietigd heeft, kan hij zich in de spiegels van het heelal, waar alles verwijst naar alles, als god herkennen: ‘een zwerver / vult de ruimte met reflektie’ (41). ‘Zichzelf ontbindend, doch daardoor / straffeloos het bestaan bestendigen’ (46).

Hegel, Kant, Euclides en anderen hebben zonder het te willen of te weten het terrein geëffend; hoewel hun denken de mens in een systeem kapselde, hebben zij toch door hun denk-aktiviteit een bewijs geleverd van de tot dan toe onvermoede kapaciteiten van het menselijk brein. Science-fictionschrijvers als Wells en Verne zijn met hun fantazie verder doorgedrongen in de ruimte dan in hun tijd logisch mogelijk was. Voltaire, Teilhard de Chardin, Alexis Carrel, e.a. wier denken niet zozeer gebonden is aan een systeem: ‘Brekend, / hij predikt splinters licht’ (42), hebben de lanceerbasis klaargemaakt, de raketten en satellieten ontworpen. Na hen komen de mannen van de daad, de waaghalzen, de ruimteakrobaten, de astronauten die de leegte (= het niet-denken) als stuwkracht hebben.

Denken zonder ervaren is blind, terwijl ervaren zonder denken leeg is volgens de teorie van Kant die zich ‘duikend duizelingwekkend / aan de rand der logika’ (22) beweegt. De poëzie is de middenweg daartussen, poëzie is een overkoepelend kennen, dus meer dan wat ook geschikt om de kosmos te bereiken. In de poëzie immers is het abstrakte denken ontbonden tot laaiend licht terwijl anderzijds ook de ervaringswereld zijn kwetsende realiteit verliest; de kunst is het enige medium waardoor het mogelijk is het Ding-an-sich te beleven, het ding ‘sub specie aeternitatis’ (Spinoza). Niet met woordtorens, gebaseerd op een onderscheid en telkens konvergerend in

[p. 126]

een overkoepelende waarheid die op haar beurt gerelativeerd wordt door een nieuwe antiteze, is de ruimte te bereiken, maar met ‘kegels stilte’ (20). En daar stuiten we op de paradoks van Speliers' poëzie tout court: ‘Nauwelijks te vertolken is / de syntaxis van de ruimte’ (21). Over het Ding-an-sich, het ens-ding kan niets meer gezegd worden: ‘ijzerslakken, uit het licht / gebuiteld, worden hartsteen / in de stilte en de verstomming / / stamelend rondt ze zich / op openstaande monden’ (6).

De dichter is de zoeker naar kosmische waarheid die steeds opnieuw zijn handen kwetst aan de realiteit: ‘een zwerver met gekerfde handen / reist uiterst ruimtewaarts / / de werkelijkheid een kennel / ergerlijk hem kwetsend, telkens’ (7). Want ‘ze handhaven zich / de dingen, in hand en hart; / zo in der ruimte wedloop / drukken zij, gedempt, hun domper’ (9) - ‘alle dinghe syn mi te inghe’ zong men in de Middeleeuwen. En anderzijds, naast deze ding-gebondenheid, is er ‘het magma van de melkweg’ (9) dat de dichter aantrekt met een minstens even grote kracht. Hij is de astronaut in zijn witte ruimtepak, ‘duikend naar een evenaar / van eeuwigheid, de witte mens’ (10), gezuiverd van de mikrokosmische, op utilitarisme gerichte materie, van de alledaagsheid, die zingend zoekt ‘heenwaarts het veredelst edelsteen’ (10). Hij kneedt de dissonanten tot hij elk op onze dualistische zienswijze gebaseerd verschil opheft en één wordt met het Al en in die Al-eenheid zijn lichaam slechts als oorzaak van het lijden ervaart waaruit de etter (het hars) der woorden vloeit: ‘En vlees wordt woord / want wonde’ (12).

Door aan de werkelijkheid te ontstijgen is de dichter eveneens immuun geworden tegen de dood die zijn aksioma's zaait in dit leven; alleen in Eros vindt hij een waardige tegenstrever om Thanatos te overwinnen: ‘Dood en eros, erts vooreerst, wordend / in het paren aan elkaar gewaagd / getekende metalen’ (19). Als men eenmaal uit de beklemmende atmosfeer van dood en zonde is losgekomen, wordt alles zo glashelder dat het ‘zijn’ geen woorden nodig heeft, ze zelfs niet duldt: ‘eenmaal opgeklaard, / hoe klinkklaar is de onzin / en het lichaam in het lichaam / vrij van band en ballast’ (38). De mens wórdt zichzelf. Zodra het tweesporig denken ophoudt, zodra de mens zijn dualistisch besef van zondigheid van zich heeft afgezet, zodra de ‘Tweeling’ (35) in hem gestorven is en hij weer zijn eenzelvigheid geworden is, kan hij, als Theiresias, de blinde ziener, weer de communio met het Al beleven: ‘Wie ruimte roept, roept / appel op en huis en regen: / vindend in zijn vel / een veluwe van vriendschap’ (45). Elk Ding-an-sich verwijst naar al het andere: ‘in elk ding ligt er schuilend fijne essence van andere dingen’ zei Gorter terwijl Thompson het weer anders uitdrukte: ‘All things to each other are linked’. In de zero van betekenis is de zin van alle dingen met elkaar verwant: alles is een vorm van zijn.

De mens heeft tot nu toe steeds geleefd beneden zijn mogelijkheden want het zelf werd voortdurend op de vingers (daad) getikt door het artificiële ‘ik’ dat slechts een verzameling is van gewoontes en traditie; het kosmische aspekt van het mens-zijn werd steeds verwaarloosd: ‘Weerspiegeld in de spiegels / van een al te achteloos heelal, / geen mens heeft er zich / als god herkend’ (32). De schaamte, waardoor onze ikschaduw gevoed wordt, is door het ‘wederrechterlijk gebaar van licht’ (26) dat de ruimte met zijn witte plasma vult, begraven voor de witte mens ‘die ongeboren wordt / tot deze eerste, vooraleerste / tederheid’ (26), te weten de oerspronkelijke tederheid van het kosmisch ervaren, van de ongeschonden al-eenheid-in-het-niet, van het autentieke ‘zijn’ waarin hij ‘meent wat hij zegt’ (26) en zegt wat hij meent en is wat hij is (denk aan: ik ben die ben) en ademt wat hij doet, waarin de éénvoudige entiteit van het bestaan weer gerealiseerd wordt. Niet de subjekt-objektrelatie van het zintuiglijk waarnemen, maar de zijnsbeleving in het nulpunt is de enige volwaardige verhouding; de ogen worden ‘meteoren van verbazing’ (24), het hart een ‘as’ (24) of spil waar alles omheen wentelt en het denken een ‘laaiend lemmet in de hersenen’ (24), een blikkerwit weten, een flitsend besef; het lichaam-lichaam is een ‘woestijn / van zenuw en gebeente / bevend bij de laatste heerser: / / leven’ (24). Leven!! Leven in de ‘azuren volte van de ochtend’ (14), van het altamira, radikaal tegenover de ‘azuren holte’ van Jos de Haes die als traditionalistisch dichter zweert bij de eschatologische zekerheid van een bestemming bij een vaste vorm. Speliers is een van die voor verandering vatbare ‘kinderen (die) met gekwetste monden / onklare klanken stamelen’ (14) maar juist dit gestamel geeft aan zijn verzen het onvervreemdbare sakrale karakter dat de échte poëzle kenmerkt. De witte onbegrensde mens lééft, ja, maar ongeboren nog. De mensheid zoals de dichter ze droomt, is nog altijd een utopie... en zal wellicht een utopie blijven. Hoelang reeds vecht de kunstenaar tegen de bestaande maatschappij die niet ophoudt te evolueren in non-altamirarichting, die de tellurische en kosmische groeikracht voortdurend nivelleert, en tegen de kerk die de seksualiteit uit haar verband heeft gerukt, en als

[p. 127]

zondig bestempelt, die God als een boeman afschildert? Speliers is een fel vitalist die beseft dat de man zijn bestaan niet moet bestendigen in een geprojekteerd hiernamaals, maar in de vrouw ‘Venus, volwaardige voogdes’ (43)) d.w.z. het zuiver-tellurisch neanderthaal-wezen dat hem bevrijdt van zijn angsten, kompleksen, droefheden, kennisballast..., maar ook: de primaire neandertaal waarin hij de nagestreefde syntese kan vóór-leven. Als astronaut komt hij ‘de cabala te na’ (5) van zwerfsteen en komeet, de chaos van de kosmos en het leven die sakraal waren zolang de mens God niet geschapen had. De dichter is zelf een ‘zwerfsteen’, vogelvrij (nagejaagd én vrijals-een-vogel) in het ‘meer dan duizendjarig rijk der ruimte’ (10).

De Astronaut is een sterk werkstuk. Alle gedichten en praktisch alle woorden ademen dezelfde ruimtelijke sfeer. De woord- en klankkeuze vindt haar verantwoording in de inhoud van het gedicht zodat de syntese dus toch wel verwezenlijkt lijkt. Speliers maakt verder een overvloedig, zeer funktioneel gebruik van alliteraties en assonanties zodat de gedichten als het ware zelf vallende sterren zijn die eenparig versnellend door de ruimte van ons bewustzijn suizen. Naar hun inhoud lijken sommige gedichten ook wel ‘een eindeloos aantal torens’ (5), gebouwd op antitesen die in een syntese samenlopen die op haar beurt associatief een nieuwe twijfel oproept als voetstuk voor een volgende toren. Alleen daar waar Speliers meer ‘aortawaarts’ gericht is, waar het denken minder sterk aan bod komt, valt dit primordiaal uitzicht ineen tot een uitdeinende bundel koncentrische cirkels.

En wat misschien nog het meest mijn bewondering heeft gewekt, is het feit dat Speliers, hoe onmogelijk het ook schijne, toch de syntaksis van de ruimte eerbiedigt: ‘zo in zijn richting meten zich vermetel / maat met moed, zijn spel / van spankracht soepel een beweging’ (10). Zo is inderdaad zijn poëzie: soepel, gespannen, vermetel bewegend, roekeloos spelend aan de rand van de val. De talrijke associaties zijn even zovele satellieten die zich zichtbaar vermenigvuldigen en de ruimte suggereren: ‘ze worden microscopisch groot in onze nabijheid’ (11); het komt er alleen op aan de mikroskoop te voorzien van de juiste lenzen en het instrument te leren hanteren. Wat een wereld wordt er dan niet geopenbaard! Dan eerst herkent de lezer in zichzelf de ‘cycloop aan de kleurkant’ (38) van dit gespleten bestaan.

Frans Depeuter

De Astronaut, door Hedwig Speliers, Uitgeverij Heideland, Hasselt.
Centrifugaal, door Marcel Coole, Uitgeverij Heldeland, Hasselt.