Ons Erfdeel. Jaargang 12

[p. 121]

kulturele kroniek
literatuur

J. van Oudshoorn.

J. van Oudshoorn is het pseudoniem van Jan koos Feylbrief ,geboren in Den Haag op 20 december 1876 en er overleden op 31 juli 1951.

In 1899 trad Feylbrief als ambtenaar in dienst bij het Departement van Buitenlandse zaken in Den Haag. In 1905 werd hij benoemd tot tweede kanselier van het Nederlands gezantschap in Berlijn waar hij tot 1933 bleef wonen. De eerste tijd in Berlijn was volgens W.A.M. de Moor (Bezwaarlijk verblijf. Uitgegeven naar het handschrift, toegelicht en van een levensschets voorzien door W.A.M. de Moor, Polak & Van Gennep, Amsterdam, 1965) van groot belang voor de ontwikkeling van zijn schrijverschap, ‘omdat F. er voor het eerst van zijn leven helemaal op zichzelf was aangewezen en gedwongen werd tot het formuleren van zijn gedachten en gevoelens’. De briefwisseling uit die jaren, waarin de latere auteur reeds goed herkenbaar is, werd in 1968 eveneens door De Moor uitgegeven onder de titel Het onuitsprekelijke (G.A. van Oorschot, Amsterdam). In 1911 begon hij aan zijn eerste roman, Willem Mertens' levensspiegel, die in 1914 verscheen onder het ps. J. van Oudshoorn. Tot 1930 volgde dan zijn grote kreatieve periode, waarin o.m. de romans Louteringen en Tobias en de dood verschenen. Daarop brak voor Van Oudshoorn een moeilijke tijd aan. Per 1 jan. 1933 werd hij wegens bezuinigingsmaatregelen op het Ministerie ontslagen als direkteur van de kanselarij en overgeplaatst naar het konsulaat-generaal in Antwerpen, waar hij in grote eenzaamheid en eerder penibele omstandigheden slechts een jaar verbleef. De herinnering aan dit ‘bezwaarlijk verblijf’ heeft in 1950 zijn neerslag gevonden in de novelle Bezwaarlijk verblijf die pas in 1955 postuum werd uitgegeven.

In 1934 vestigde V.O. zich in Den Haag. In 1936 vatte hij opnieuw de pen op en bleef in gematigd tempo schrijven tot aan zijn dood. Zijn voornaamste werk uit die periode is de roman Achter groene horren (1943), door de kritiek nauwelijks opgemerkt, maar als zijn meest autobiografische roman vooral belangrijk voor een vollediger begrip van Van Oudshoorns persoonlijkheid als schrijver en mens. Onder de oorlog leverde hij veel vertaalwerk om den brode en in 1946 voltooide hij zijn laatste roman De fantast, geladen met sardonische humor. In 1950 kreeg hij opnieuw veel aandacht toen, op initiatief van Victor van Vriesland, zijn bekendste werken in één deel heruitgegeven werden onder de titel Doolhof der zinnen. (G.A. van Oorschot, Amsterdam). In 1968 verscheen, onder leiding van W.A.M. de Moor, het eerste deel van de Verzamelde werken (Polak & van Gennep, Amsterdam).

In 1916 verscheen van Marcellus Emants, tegelijk met zijn laatste roman Een liefdeleven, het baanbrekende essay Pathologie in de literatuur. Daarmee sloeg hij de weg in van de naturalistisch getinte dieptepsychologie, waarop de moderne literatuur steeds verder door zou dringen. Om zijn argumentatie kracht bij te zetten verwees hij in dat essay naar de roman Willem Mertens' levensspiegel, waarmee J. van Oudshoorn kort tevoren had gedebuteerd, en waaraan door de gezaghebbende kritici veel aandacht werd besteed. Bij zijn verschijnen viel deze roman inderdaad sterk op omdat er op radikale wijze een eind in werd gemaakt aan de ‘theevisite van het Hollands burgerlijk realisme’. D. Coster prees de auteur als een stoutmoedig vertegenwoordiger van het ras der psychische realisten, ‘dat zijn geesten, die zich ten opzichte van het zielsleven absoluut realistisch verhouden, die voor geen ellendige waarheid van het innerlijke meer terugdeinzen en die () hun blikken boren in het onderbewuste vuil dat in de diepte der zielen ligt verzameld’. Het levensgevoel dat in die roman wordt uitgedrukt, is dat van een onherroepelijke eenzaamheid, doodsbesef en werkelijkheidsvervreemding. De hoofdfiguur verschijnt erin als een psychisch gefolterde, in verwarring gebracht tegenover zichzelf en de wereld en gekweld door deze dubbele disharmonie. De oorzaak van die ontreddering ligt vooral in de seksuele ervaringen uit de jeugd, die nooit op normale wijze in het leven werden geïntegreerd. Deze tematiek, die ook de verdere romans van de auteur zou blijven beheersen, wortelt tenslotte in de bekende romantische gespletenheid tussen het ‘lagere’ en het ‘hogere’ in de erotiek, waaraan

[p. 122]

J. van Oudshoorn.

in die tijd o.m. ook door Freud veel aandacht werd besteed.

Struktureel beschouwd behoort Willem Mertens tot een type van introspektieve roman in de derde persoon o.v.t., dat in de Nederlandse literatuur pas na 1930 een ruimere beoefening en ontwikkeling zou kennen. Het beschrijft systematisch een proces van bewustwording en bouwt dus de dramatisering van een bewustzijn op. De gedetailleerde innerlijke gewaarwordingen worden, als in close up, op de voet gevolgd, hoofdzakelijk van binnen uit, met het romanpersonage zelf als medium. De innerlijke dramatisering ontstaat doordat dit personage zichzelf refleksief begeleidt en zodoende zelf een splitsing tussen subjekt en objekt teweegbrengt. Het is het romantype dat in de typologie van F. Stanzel als personaler Roman beschreven wordt. De direkte ingreep van de auteur op het psychisch gebeuren, karakteristiek voor het auktoriale gezichtspunt, is hier nochtans ook tegelijkertijd aanwezig. Het duidelijkst blijkt dit uit de titels van de hoofdstukken, die van ‘Voorboden’ over ‘Ethische verkwijning’ e.a. naar ‘Het einde’, een rechtlijnige, van tevoren bepaalde ontwikkeling aangeven. Deze deterministische visie - waarschijnlijk mede bepaald door het naturalistische klimaat waarin Van Oudhoorn debuteerde - is eigenlijk, in strijd met het open tijdsperspektief waarin de personale roman - teoretisch - dient te verlopen.

De belangrijkste verdere romans, Louteringen (1916), Tobias en de dood (1925) en Pinksteren (1929) genoten, evenmin als die van Willem Elsschot, de gunst van het publiek. Voor hun eksistentalistisch klimaat avant la lettre zou pas na de tweede wereldoorlog een grotere belangstelling ontstaan. Louteringen, het relaas van een terugzoeken in het verleden vanuit het heden, vertoont naar tematiek en struktuur sterke overeenkomsten met Willem Mertens' levensspiegel. Maar toch gaat, vooral in het tweede deel ervan, de objektieve benadering van uit auteursstandpunt het innerlijke perspektief overheersen. En deze ontwikkeling heeft zich doorgezet: Tobias en de dood is helemaal van uit auktoriaal standpunt geschreven. Als roman ‘is het de afwikkeling van een programma; de hoofdfiguur wordt nu niet slechts af en toe van buiten af benaderd en becommentarieerd, hij is nu zo van de buitenkant gezien dat hij bijna demonstratiemateriaal wordt’. (K. Fens). De auteur bekijkt met kennelijke antipatie de gedragingen en innerlijke toestanden van zijn personage, dat hij als eksemplarisch voorstelt, en als moralist begeleidt.

Tobias is een egoïstische cynikus die, in een ontwikkeling van sterke vervreemding, zijn hele vroeger leven van zich afstoot en in dit vrijwillig afstervingsproces de hem obsederende dood overwint. Daarop echter begint een tweede afstervingsproces: door de macht van een vrouw vervreemdt hij steeds meer van de zelfstandige, koelbloedig beslissende man die hij geworden was. Deze tematiek vormt wel het hoogtepunt in het werk van Van Oudshoorn. Struktureel is dit boek eigenlijk traditioneler dan de vorige, maar het levert ook winstpunten op: de grotere distantie tegenover het personage heeft luchtige humor ingebracht en de taal nog harder en koeler gemaakt. In die taal is Van Oudshoorn nauw verwant aan Willem Elsschot. Het tafereel waarmee het innerlijk avontuur van Tobias besloten wordt, is bv. heel karakteristiek in understatement gesteld: ‘De kelner, die in de gast met het wasbleke gelaat, de korte cotelettes en zijn glanzend zwarte snorren, een landgenoot had menen te onderkennen, trok zich bescheiden terug. Tussen het paar scheen een meningsverschil gerezen. Maar ook zonder dat zou zijn Italiaanse verwelkoming hier geheel misplaatst zijn. Zover de kelner horen kon, werd er Engels gesproken.’

Paul De Wispelaere