Ons Erfdeel. Jaargang 12

[p. 106]

iets over de nederlandse kartografie
f. weemaels ● vilvoorde

De Lage Landen hebben een vooraanstaande rol gespeeld op het gebied der kartografie. In de Nederlanden koncentreerde zich tijdens de Gouden Eeuw de handel van Europa en algemeen wordt aangenomen dat de 16e eeuw te Antwerpen de eeuw der opklaring was op kaartkundig gebied.

De Hollanders waren het grootste zeevarende volk ter wereld geworden en inlichtingen stroomden binnen. Voor de reizen werden goede kaarten gevraagd. Deze ontstonden en zij leverden niet alleen het bewijs van praktische kennis, maar toonden daarenboven artistieke aanleg. De kartografie van de Gouden Eeuw kulmineert in Ortelius, Mercator, Plancius, Hondius, W.J. Blaeu en J. Blaeu. Antwerpen, zeehaven bij uitnemendheid, was de voornaamste markt van Midden- en Noord-Europa voor kaarten, globes en zeevaartinstrumenten. Men kan echter niet beweren dat ze altijd te Antwerpen vervaardigd werden. Plantijn en de andere uitgevers ontvingen die kaarten merendeels uit Duitsland en Frankrijk, om niet te spreken van Leuven, de geestelijke hoofdstad der Nederlanden. Hieruit betrok men inderdaad de beroemde werken, astrolabia en sferen van Gemma en Cornelius Frisius, de gebroeders Arsenius en Mercator. Maar het was vooral te Mechelen dat Plantijn, tot ongeveer 1572, de meeste bestellingen deed bij de bekende boekhandelaar Peter Draeckx, dikwijls door tussenkomst van Bernard Van den Putte, de Mechelse schilder en houtsnijder.

Reeds in het begin van de ons bekende geschiedenis der mensheid werden op verschillende plaatsen gelijktijdig pogingen gedaan om grotere oppervlakten in kaart te brengen. Van de Babyloniërs worden kadastrale opmetingen vanaf ca. 3.800 v. Chr. vermeld. In Egypte was het landmeten reeds tot enige ontwikkeling gekomen. Ramses II (ca. 1250 v. Chr.) gaf opdracht tot een kadastrale opmeting van het gehele rijk en men neemt aan dat de resultaten ervan op kaarten zijn vastgelegd.

De filosofisch en wiskundig aangelegde Grieken gaan nog verder: zij richten hun blik op het grote geheel en maken kaarten van de hun bekende wereld. Wij kennen de kaarten van Anaximander, Hecataeus van Milete, Democritus en Eratosthenes. Voor het eerst komen op de wereldkaart van deze laatste kartograaf lijnen voor die plaatsen van gelijke lengte of van gelijke breedte met elkaar verbinden. Deze meridianen en parallellen werden op onregelmatige afstanden getrokken over belangrijke punten. De astronoom Hipparchus verdeelt de bewoonbare wereld door elf parallellen (climata) in zones van gelijke bewoonbaarheid. Ptolemaeus ontwerpt in zijn als Geographia bekend geworden werk twee kaartprojekties,

[p. 107]

die de verhouding tussen kaart en werkelijkheid (men noemt dit de schaal der kaart) voor verschillende breedten beter intakt laten.

Tegenover de wiskundige visie der Grieken staat de praktische zin der Romeinen. Het wereldbeeld spreekt hun minder aan. Wat hun interesseert zijn kaarten voor militaire en administratieve doeleinden, voor landbouw en stedebouw. Landmeters zullen dan ook steeds de legers op hun tochten vergezellen. De aldus verzamelde kartografische gegevens worden te zamen gevoegd tot provinciekaarten, vervolgens tot een kaart van het Romeinse rijk, die onder keizer Augustus voltooid wordt. De middeleeuwse kaart daarentegen is eigenlijk niet van deze aarde. In de middeleeuwen heeft de Westerse mens meer een bespiegelende kultuur en er is weinig belangstelling voor wereldse zaken, ook weinig verkeer. De kaarten beelden daarom nog slechts bijbelse verhalen uit.

De Kruistochten leggen voor het eerst weer het aksent op een vereiste aan bruikbare kaarten. Men redt zich met routekaarten, een ééndimensionale afbeelding van wat men achtereenvolgens tegenkomt. Wanneer het verkeer toeneemt, ontstaat de voorlopig nog zeer primitieve tweedimensionale kaart. De renaissance, met haar herontdekking van de Grieken, bouwt voort op Ptolemaeus. De Geographia wordt in 1410 door Jacobus Angelus te Konstanz in het Latijn vertaald en later vele malen overgeschreven en gedrukt. Omstreeks 1450 ontstaan de Tabulae modernae, nieuwe kaarten o.a. van Noorwegen, IJsland, Spanje, Italië, Frankrijk en Centraal-Europa, die aan de bestaande kaarten worden toegevoegd. Twee uitvindingen zullen evenwel langzamerhand een grote invloed op de kartografie gaan uitoefenen, nl. de uitvinding van de boekdrukkunst (ca. 1440) en van het kompas (ca. 1300). De handschriftkaarten kwamen slechts in handen van zeelieden, kooplieden en militairen of berustten in universiteitsbiblioteken. Met de boekdrukkunst komen de kaarten, eerst door middel van houtsneden, later van kopergravures (ca. 1450), in de handen van de burgers. Verder maakte het kompas het mogelijk de wereldzeeën te bevaren. De Portugezen, aangespoord door Hendrik de Zeevaarder, ontdekten de gehele westkust van Afrika tot aan de Kaap en brachten deze in kaart. De periode van de grote zeereizen was aangebroken. Deze reizen leverden een groot aantal nieuwe kartografische gegevens, die tot kaarten werden verwerkt. Eén van de belangrijkste wereldkaarten uit deze tijd is die van Waldseemüller. De oostkust van Amerika is volledig afgebeeld en voor het eerst verschijnt de naam ‘America’, naar Amerigo Vespucci, op een kaart.

Antwerpen werd in de 16e eeuw 's werelds centrum van de kartografie. Veel werken van onze Vlaamse kaartsnijders zijn evenwel verloren gegaan. Prof. Dr. Jan Denucé schrijft in De geschiedenis van de Vlaamse Kaartsnijkunst: ‘Wie zal ons inderdaad zeggen welk aandeel de opkomende handelsstad had in het ontdekken der nieuwe wereld op het einde der 15e eeuw? Wie zal zeggen hoeveel kaarten er verloren zijn gegaan uit die incunabelperiode onzer geschiedenis? Van de wetenschappelijke aardrijkskunde was Gemma Frisius ontegenzeglijk de leider, en Leuven, de stad die zich kon beroemen de wieg te zijn geweest van de kartografische beweging. Men heeft van Gemma Frisius o.a. twee werkjes, waarvan het ene en het andere aan de basis liggen van alle geografisch werk: het ene is het werk over de Locorum describendorum ratione, door Gemma in de uitgave der kosmografie van Apianus, van 1553, het andere de Cosmographicus Liber van Apianus, uitgegeven te Antwerpen bij J. Grapheus en Roland Bollaert, 1529. We moeten echter niet zover opklimmen om te weten wat er verloren is gegaan in latere eeuwen, zelfs ten tijde van Christoffel Plantijn. En hoeveel kaarten zijn ons bekend, enkel door een onvolledig of een enkel exemplaar? Zo hebben we, wat gedrukte documenten betreft, de kaart van Vlaanderen door G. Mercator, van 1540, waarvan één enkele en dan nog een onvolledig gedrukte proef bekend is. (...) De Scheldestad, in het begin der 16e eeuw, werd de vergaderplaats van allen, die in de wereldhandel geïnteresseerd waren en die de verbreding van de geografische gezichtseinder met aandacht volgden, - om praktische redenen. Het is geen toeval dat op initiatief van de koopman Gillis Hooftman hier de eerste atlassen van de wereld ontstonden onder Abraham Ortelius en G. de Jode. De kaarten in deze twee werken werden wel gesneden te Antwerpen, in kleiner formaat. Ze zijn echter afkomstig van al de landen van Europa. De faam van de Antwerpse kaartsnijders moet wel groot geweest zijn, vermits we de ontdekkingsreiziger Sebastiano Caboto, in 1544, alhier zijn wereldkaart in 4 bladen zien komen voltooien, en in 1559, de Portugese kaartenkundige, André Homen, zijn nog grotere wereldkaart in 10 bladen.’

Volledigheidshalve dient hieraan te worden toegevoegd dat de stad Mechelen in het begin der 16e eeuw een ontwikkeling op kaartkundig gebied kende, die misschien groter was dan die van de Scheldestad op dat tijdstip. Prof. Dr. Jan Denucé zegt:

[p. 108]

Geraard Mercator (1512-1594), grondlegger der moderne aardrijkskunde.

Mercatormuseum te Sint-Niklaas.

‘Mechelen bezat vele betrekkingen met landen van overzee; het had een vroege economische ontwikkeling, die de reden is van zijn kaartkundige evolutie, vóórdat de stad Antwerpen haar ontplooiing als handelsstad aanving.’

Ook Leuven stond hoog aangeschreven. Te Leuven waren in die tijd talrijke geleerden en drukkers werkzaam. Drukkers van betekenis waren Jacob Bathen en Reinier van Velpen, of Velpius. De eerste was werkzaam te Leuven van 1541 tot 1555, met een onderbreking van een paar jaren. Velpius is de stamvader van een geslacht van drukkers, die evenwel niet allen steevast te Leuven zijn gebleven, maar uitweken naar Bergen en Brussel. Naast Velpius moet Hieronymus Wellen met ere worden genoemd, evenals Jan Bogaerts, Jan Maes en Pieter de Smet. De Diestenaar Servaas van Sassen, of Zassemus, had een drukkerij te Leuven vanaf het jaar 1531. In 1559 wordt hij drukker van de universiteit. Leuven kende een druk kultureel leven en dit uitte zich ook op het gebied der kartografie. Gemma Frisius was er werkzaam. Eigenlijk heettte hij Reinier Jemme, werd geboren in 1508 en overleed in 1555 te Leuven. Deze Nederlandse wis- en sterrekundige was ca. 1543 hoogleraar te Leuven. Hij was de leermeester van Mercator. Hij verbeterde de in zijn tijd bekende astronomische instrumenten en opperde het denkbeeld der triangulatie.

De grondlegger van de moderne kartografie is de op 5 maart 1512 te Rupelmonde geboren geleerde, G. Mercator, de verlatijnste naam van Gerard Kremer. Hij stamde uit een familie die uit Grangelt (ten oosten van Sittard) afkomstig was doch zich in 1518 voorgoed in Rupelmonde vestigde. Mercator studeerde enkele jaren te Leuven, ging daarna naar Antwerpen en wijdde er zich aan matematische en astronomische studiën, terwijl hij bovendien landmeterswerkzaamheden verrichtte. In 1537 trad hij tevens als uitgever op en publiceerde in datzelfde jaar een kaart van Palestina op zes bladen. In 1538 volgde zijn eerste wereldkaart in een hartvormige projektie. Ook legde hij zich toe op de vervaardiging van globes en gaf nuttige adviezen aan de Engelse zeevaarders. Als lutheraan werd hij na een korte gevangenschap vrijgelaten. Hij verliet in 1552 de Nederlanden en vestigde zich als kosmograaf van de hertog van Gulik in Duisburg (Duitsland). Eigenlijk had Mercator zich gekompromitteerd door de kaart van het Heilige Land. Hij wilde deze namelijk opmaken in overeenstemming met alle gegevens van de bijbel, maar verloor hierbij uit het oog dat het bezitten van een bijbel

[p. 109]

voldoende was om hem te doen aanklagen wegens ketterij. Dit was het begin van zijn vele wederwaardigheden, die uitliepen op zijn vlucht naar Duitsland. Duisburg, bij Düsseldorf, was toen het geliefkoosde toevluchtsoord der Vlaamse uitwijkelingen, en Kremer bleef er tot aan zijn dood.

Te Duisburg gaf hij les aan de Latijnse school en wijdde er zich verder geheel aan de kartografie. Hij, die oorspronkelijk bestemd was om priester te worden, maar later als leerling van Gemma Frisius volop de kartografie beoefende, instrumenten en globes maakte, kende vlug roem te Duisburg. Met de kaart van Europa, in 1554, brak Mercator met de traditie van Ptolemaeus en bracht hij de Middellandse Zee op 53^o lengte. Ook deze kaartprojektie had de hartvorm. De belangrijkste kaart was de wereldkaart, in 1569, met de wassende graden in de beroemde Mercatorprojektie (cilinderprojektie), welke de eigenschap van konformiteit, d.i. juiste weergave van de landvormen, bezit, en juist daarom voor de zeevaart van zulke grote waarde was, terwijl bovendien op deze kaarten ook de te volgen koers door middel van een rechte lijn kon worden uitgezet. Kort na zijn dood verschijnt zijn Atlas in 1595. Voor het eerst wordt hier het woord ‘atlas’ gebruikt voor een verzameling kaarten die een geheel vormt. Mercator was een bekwaam zuiveraar van de bestaande kaarten, maar zijn grootste betekenis lag in het uitvinden en juist toepassen van kaartprojekties. In 1604 kocht Jodocus Hondius de koperen platen van Mercators atlas, die herhaaldelijk herdrukt en vermeerderd werd. Ook Hondius' opvolger, J. Janssonius, behield, tot 1673, Mercators naam op het titelblad.

De 450e verjaardag van de geboorte van de kartograaf en geograaf G. Mercator werd in ons land, nl. te Antwerpen, Rupelmonde en St.-Niklaas, en te Duisburg in Duitsland, waar de geleerde 42 jaar lang werkzaam was en zijn belangrijkste werken samenstelde, in 1962 herdacht. Het aangekondigde Mercatorjaar begon in België, begin 1962, met een ontvangst aan boord van het schip ‘Mercator’ en eindigde te Duisburg, waar een Mercatortentoonstelling werd gehouden. Wij herinneren eraan dat de Duisburg, waar men een Mercatorstandbeeld, een Mercatorstrasse en Kremerstrasse kan aantreffen, en te St.-Niklaas (het Mercatormuseum) fraaie en uitgebreide kollekties van en met betrekking tot Mercators werken bewaard worden

Judocus Hondius, eigenlijk Joost de Hondt, graveur, kartograaf, stempelsnijder en kalligraaf, werd te Wakken bij Gent op 14 oktober 1563 geboren. Hij overleed op 17 februari 1612 te Amsterdam, waar hij zich op 30-jarige leeftijd had gevestigd. Hij trad op als een uitgever van groot formaat: hij publiceerde de Geographia van Ptolemaeus met Griekse tekst (1605), de Atlas van Mercator met talrijke kaarten vermeerderd (1606), herhaaldelijk herdrukt en vertaald, een Atlas minor (1607), enz. In 1610 graveerde hij de kaarten voor John Speed's Theatre of the Empire of Great Britain, in 1611 een wereldkaart in twee hemisferen. In laatstgenoemd jaar werd hij deelgenoot in de Officina Commeliana te Heidelberg. Als kartograaf mag J. Hondius de beste van zijn tijd genoemd worden.

Abraham Ortelius, eigenlijk Ortels of Hortels, werd te Antwerpen geboren in 1527 en stamde uit een uit Augsburg afkomstig geslacht. Hij werd in 1547 als kaartenkleurder lid van het Sint-Lucasgilde te Antwerpen en dreef handel in boeken, handschriften, kaarten, prenten, penningen, enz. Ortelius zelf bezat een flinke verzameling antikwiteiten, waarvoor hij grote reizen maakte door West-Europa. Vanaf 1558 stond hij in relatie met Christoffel Plantijn. Ortelius verzamelde de beste kaarten en reisde veel om de overeenstemming ervan met het terrein te kontroleren. Grote opgang maakte in 1570 zijn kaartenverzameling Theatrum orbis terrarum, behalve de tekst geen eigen werk, doch 53 kaarten bevattend naar de beste (vnl. ltaliaanse) geografen uit de 16e eeuw en tot 1613 herhaaldelijk vertaald, herdrukt en vermeerderd. Deze atlas was vollediger dan de Atlas van G. Mercator, die echter eigen werk had geleverd. Later overvleugelden de atlassen van Jodocus Hondius het werk van Ortelius. Blaeu gaf in 1631 nog een Appendix theatri Ortelii et Atlantis Mercatoris uit. Ortelius geldt evenwel als de organisator van de aardrijkskundige kennis omtrent de gehele hem bekende wereld.

Petrus Plancius leefde van 1552 tot 1622, voorzag een bijbel van aantekeningen en kaarten en liet in 1592 in Amsterdam en Antwerpen zijn wereldkaart verschijnen, vnl. samengesteld uit een aantal Portugese kaarten van Laso van 1590 en de wereldkaart van Mercator van 1569. Met Plancius verplaatst zich het centrum der kartografie van de zuidelijke naar de noordelijke Nederlanden.

Gerard De Jode was na Ortelius en Mercator een van onze meest belangrijke kartografen. Hij was vrijmeester van het Antwerpse Sint-Lucasgilde in 1547. Zijn Speculum orbis terrarum is een atlas in twee delen, waarvan het tweede deel getiteld is Speculum geographicum totius Germaniae Imperium

[p. 110]

Het grafschrift van Mercator in de Salvatorkerk te Duisburg.

Mercatormuseum te Duisburg (Duitsland).

repraesentans. Het werk bevat 65 folioplaten waarvan de kaarten zuidelijk georienteerd zijn. In belangrijkheid kan het werk vergeleken worden met het Theatrum orbis terrarum van Ortelius, hoewel het niet zo verspreid is. Er zijn slechts zes eksemplaren van bekend, waarvan één in België. Tussen De Jode en Ortelius moet een sterke konkurrentiegeest bestaan hebben. Ortelius heeft hierbij gebruik gemaakt van zijn grotere invloed waardoor De Jode o.m. moeilijkheden had tot het verkrijgen van een privilege om zijn Speculum uit te geven, en wel zolang tot de privileges van het Theatrum van Ortelius vervallen waren. Ingevolge het geringe sukses van De Jode's Speculum werd het pas herdrukt na zijn dood door zijn zoon Cornelis, in 1593. Ook dit laatste werk is zeldzaam, zij het in mindere mate dan de eerste uitgave.

Een ander bekend kartograaf, Christiaan Sgrooten, werd geboren te Sonsbeek omstreeks 1532 en stierf te Calcar omstreeks 1608. Zijn Atlas van het Duitse Rijk werd uitgevoerd in opdracht van Filips II, koning van Spanje, bij wie hij vanaf 1557 in dienst was als kartograaf. Men verzocht hem naderhand zijn werk aan te vullen en te verbeteren, wat gebeurde in een tweede uitgave, die nu te Madrid berust in de Nationale Biblioteek. Sgrooten stond in betrekking met de grootste kartografen en plaatsnijders van zijn tijd: Ortelius, Mercator, Cock, e.a., en hijzelf wordt meermaals in de Plantijnse rekeningen vermeld. In opdracht van de Stad Antwerpen werkte hij hier aan een plan voor het graven van een kanaal van de Nete naar Antwerpen. Zijn kaart van de Schelde, van de zee tot Antwerpen, geeft een duidelijk beeld van de hydrografische gesteldheid van de rivier. Er staan verschillende overstromingsgebieden op: Noord-Beveland, het oostelijk deel van Zuid-Beveland, de streek rond Biervliet (de Braakman). Op de Westerschelde worden verschillende scheepstypes afgebeeld w.o. de minder bekende karveel. De toegangen tot de rivier werden aangegeven door peilingen, evenwel zonder kompasoriëntatie. Ook de toegang tot het Veerse Gat en de haven van Sluis zijn op deze wijze aangeduid.

Michiel Coignet werd te Antwerpen geboren in 1549 en stierf er in 1628. Hij publiceerde verschillende werken over handelsrekenen en had veel belangstelling voor de zeevaart. Tevens richtte hij een atelier op voor het vervaardigen van rekenkundige en zeevaartinstrumenten. Later was hij als rekenkundige verbonden aan het hof van de Aartshertogen Albrecht en Isabella. In 1580 gaf hij een aanhangsel uit van het bekende

[p. 111]

Mercator-standbeeld voor het Rathaus te Duisburg.

werk van Pedro de Medina's Arte de navigar, dat in eerste Nederlandse vertaling te Antwerpen van de pers kwam. Het aanhangsel Nieuw onderwijsinghe op de principaelste puncten der zee-vaert, 't Hantwerpen, 1580, werd in 1581 in het Frans vertaald. Coignet bespreekt hierin: de principes van de zeevaart, de winden, de zeekaarten, de plaatsbepaling op zee, en geeft ook een uitvoerige beschrijving van de toenmalige zeevaartinstrumenten als het astrolabium, de Jacobsstaf en het noctolabium.

Een geniaal Amsterdams kartograaf, schilder en graveur was ook Cornelis Anthonisz (1499-1557). De eerste uitgave van zijn Caerte van die Oosterse See verscheen te Amsterdam in 1543, vermoedelijk bij Anthonisz zelf. De tweede uitgave zag het licht te Antwerpen in 1560 bij Arnold Nicolai. Deze tweede uitgave onderging de invloed van Jacob van Deventers nieuwe kaarten. Zijn kaart is belangrijk omdat hier voor het eerst gepoogd wordt een waarheidsgetrouw beeld van de kustlijnen weer te geven, een poging die tot dan toe slechts sporadisch voorkwam, vooral met betrekking tot de noordwest-europese kusten. Tal van bekende kartografen o.m. Mercator, De Jode, Sgrooten e.a. volgden deze juistere voorstelling na.

Vervolgens belanden wij bij Willem Janszoon Blaeu (1571-1638) en zijn zoon Joan Blaeu (1596-1673). De eerste was een leerling van Tycho Brahe. Hij was een groot organisator. Zijn aarde- en hemelglobes overtroffen alles wat tot dan toe was verschenen in schoonheid en juistheid. In 1635 verscheen de eerste druk van de beroemde Atlas-Novus in 2 delen. Zoon Joan zette het werk voort in de geest van zijn vader. Met hem bereikte de Nederlandse kartografie haar hoogtepunt. De atlas groeide uit tot 12 delen, de Atlas Magnus.

De grote kartograaf in Frankrijk, die baanbrekend werk verrichtte, was Nicolas Sanson, die in 1600 in Abbeville (Abbegem - Abbekerke) in Frans-Vlaanderen werd geboren. Sanson werd geïnspireerd door de Nederlandse kartografie. Hij was hofkartograaf van Lodewijk XIV en publiceerde in totaal 143 kaarten. Zijn zoon Nicola (ca. 1626-1648) gaf het Traité de l'Europe uit. Zijn andere zoon, Guillaume (gest. 1703), werd bekend om zijn Introduction à la Géographie (1681). Men sprak in Frankrijk van een ‘huis Sanson’. In Engeland zijn John Norden en Christopher Saxton pioniers geweest op kartografisch gebied. Weldra deed de wetenschappelijke gesteldheid der 18e eeuw zich gelden. De sextant, uitgevonden door Hadley in 1732, maakte betere breedtebepalingen mogelijk. Harrison konstrueerde in 1735 een op zee nauwkeurig lopend uurwerk en vanaf toen konden de lengten met voldoende nauwkeurigheid bepaald worden. G. Delisle bracht de Middellandse Zee op de juiste lengte (42^o) en vaagde vele onjuistheden van de bestaande kaarten weg. Ptolemaeus had volledig afgedaan. Het zijn verder de wiskundigen die een belangrijk onderdeel der kartografie tot hun probleem maakten: de kaartprojekties. De Franse generale staf ontwierp in de oorlog 1914-1918 zijn stafkaart in de konforme kegelprojektie van Lambert. Deze Lambert (1728-1777) wordt beschouwd als de grondlegger van de moderne leer der kaartprojekties. In de tweede wereldoorlog werd het westelijk gevechtsterrein in de projektie van Lambert gekarteerd, zoals b.v. de Engelse stafkaarten 1:25.000 van België.

De glorie van de kaartsnijkunst in Zuid- en Noord-Nederland viel samen met de groei in betekenis van de Antwerpse zeehaven en met de Hollandse Gouden Eeuw. Vergeten we ook niet dat na de val van Antwerpen in 1585 vele kooplieden uit Antwerpen en uit andere Vlaamse gewesten naar het Noorden trokken. Het zouden Vlaamse kooplieden geweest zijn die de gedachte opwierpen de belangrijkste goederen, vooral specerijen, uit de overzeese landen zelf te halen. De

[p. 112]

Aardglobe van G. Mercator (foto: Archiv Presse-u. Werbeamt der Stadt Duisburg).

Hemelglobe van G. Mercator (foto: Archiv Presse-u. Werbeamt der Stadt Duisburg).

handel met de overzeese gewesten moest toen langs Spanje om gebeuren en werd zowel belemmerd door de Spaanse bepalingen als door de maatregelen van de Staten van Holland en van de stadhouder. Men ging over tot het samenbrengen van kapitalen, men bouwde vloten en de Compagnieën van Verre ontstonden. Deze verschillende Compagnieën van Verre (Ianden) werden in 1602 tot de Verenigde Oost-Indische Cie (V.O.C.) gebundeld. ‘Handel, vaart en gezag’ werden haar in de landen oostwaarts van de Kaap de Goede Hoop verleend. Talrijke havens in Nederland kwamen tot bloei. In Indië ontstonden stations of faktorijen. Andere kompagnieën werden gesticht: in 1614, de Austraalse of Zuid-Compagnie; in 1623, de West-Indische Compagnie; voor de walvisvangst in de noordelijke gebieden was er een Noordse Compagnie. Toch is het na Blaeu met de vooraanstaande plaats van de Nederlandse kartografie gedaan. Er werd veel werk gemaakt van versieringen op de kaarten, maar de echte, eenvoudige schoonheid van Blaeu's produkten was er niet meer op te vinden.

Dat ook de grote ontdekkingsreizen hun invloed op de kartografie hebben uitgeoefend, zal door niemand tegengesproken worden. Reeds in 1509 verscheen in een Ptolemaeusuitgave een kaart van de ‘Terre Nove’ door de Antwerpenaar Joh. Ruys. Verschillende uitgevers van kaartwerken traden spoedig op de voorgrond: Hans en Mynken Liefrinck, Hieronymus Cock e.a. Sinds 1555 echter was Plantijn de voornaamste figuur voor het verhandelen van kaartwerken en instrumenten. De tweede helft van de 16e eeuw staat onder zijn invloed. Toch was het merkwaardig dat de zeekaart niet dezelfde groeiperlode doormaakte als de landkaart. Het ‘gegist bestek’ en de ‘leescaert’ bleven nog lang in gebruik. Het leek wel of de zeeman de plotselinge evolutie van de kartografie niet kon volgen. Tot aan het verschijnen van L.J. Waghenaer's Spiegel der Zeevaart in 1584 bleven echte zeekaarten een uitzondering. Maar zelfs Waghenaer zag zich naderhand verplicht ten dele terug te keren tot de leeskaart.

Daarentegen was Gemma Frisius' werk van direkt belang voor de zeevaartkunde. Hij was begaan met de noden van de scheepvaart. Het gebruik van goedlopende uurwerken voor het bepalen van de lengte werd door hem aangeprezen. En - tenslotte - in het werk van Michiel Coignet wordt Frisius genoemd in verband met het aanbrengen van praktische verbeteringen aan de Jacobsstaf, die hij voorgesteld had in zijn De Radio Astronomica.