Ons Erfdeel. Jaargang 12

[p. 44]

de belgische wereldomroep
willy sanders ● brussel hoofdredakteur belgische wereldomroep

In het septembernummer van Ons Erfdeel (jrg. 12, nr. 1) belichtte Karel Hemmerechts de rol die een ‘buitenlandse dienst’ te vervullen heeft om via de radio (en eventueel de televisie) de verworvenheden die een bepaald land eigen zijn tot in de verste gewesten uit te dragen. Hij had het vooral over de pionierstaak die de B.B.C. op dit gebied heeft verricht en over de doortastende manier waarop Radio Nederland, de Nederlandse Wereldomroep, zich van zijn opdracht kwijt.

Het lijkt ons van belang de lezers van Ons Erfdeel ook enkele inlichtingen te verstrekken over wat in de inleiding tot Hemmerechts' stuk vergelijkbare Belgische aktiviteiten genoemd wordt. Want er bestaat wel degelijk een Belgische Wereldomroep, die onlangs zijn 25-jarig bestaan vierde en die wegens zijn aktiviteit op velerlei gebied in ons land de aandacht van een ruimer publiek verdient dan tot nu toe het geval is geweest. Bovendien lijkt me het moment biezonder geschikt om nader in te gaan op de specifieke problematiek van de Belgische Wereldomroep in het licht van de huidige politieke en kulturele konjunktuur.

De overwegingen gewijd aan dit laatste aspekt mogen in geen geval als een officiële of zelfs officieuze stellingname worden beschouwd. De enige deskundigheid waarop de auteur zich in dit verband kan beroepen is een ruim 25-jarige praktijk van het ‘wereldomroepen’ in België.

Ontstaan en groei van de Belgische Wereldomroep.

Historisch gesproken is de Belgische Wereldomroep net zoals de Nederlandse, een oorlogskind. Zijn ontstaan is nauw vergroeid met de oprichting van een Nationale Radio-omroep te Londen door de Belgische regering in ballingschap. Radio Nederland ontstond in nagenoeg dezelfde omstandigheden en is intussen een flinke jongen geworden, of om het anders uit te drukken, een volwassen boom, diep geworteld in de Nederlandse gemeenschap en met forse vertakkingen in alle richtingen. Om diverse redenen waarvan sommige in verband gebracht zouden kunnen worden met de meer kontinentaal dan overzees

[p. 45]

gerichte Belgische mentaliteit, heeft de Belgische Wereldomroep niet dezelfde ontwikkeling gekend. Er zijn ook andere redenen, waarvan men er hieronder wel enkele in de vlucht zal kunnen onderkennen.

Het eerste Belgische internationale kortegolfstation was O.T.C., de zender die de Belgische Nationale Radio-Omroep te Leopoldstad bouwde om via redakties te Londen, New York en Leopoldstad tot bezet België te spreken. In de jaren die onmiddellijk op de oorlog volgden, groeide O.T.C., ‘De Vriendschapsbode’, uit tot een van de lievelingstations van een uitgebreid luisteraarspubliek over de hele wereld, en meermaals sleepte het de fel begeerde titel van ‘Favorite International Short Wave Station’ in de wacht. De redaktionele diensten waren toen verdeeld tussen Brussel en Leopoldstad.

In 1952 werd het nieuwe zenderpark te Waver-Tombeek (2 × 100 en 1 × 20 kW) in gebruik genomen. Vergeleken bij de penetratiekracht van de 50 kW van O.T.C., stelde het rendement van de nieuwe installatie spoedig teleur. Inmiddels waren alle redaktionele diensten ook te Brussel gekoncentreerd.

In 1955 werden ‘om budgettaire redenen’ alle uitzendingen in de vreemde talen afgeschaft en meteen verspeelde de Belgische Wereldomroep het bijzondere kapitaal aan prestige en goodwill dat hij in de loop van 12 jaren moeizaam had gewonnen. Het enige overblijvend en lang niet onbelangrijke werkobjekt werd dan de voorlichting van de eigen landgenoten in het buitenland, vnl. dan in Afrika en Amerika.

Een korte opflakkering van een meer internationaal gerichte aktiviteit in 1958, ter gelegenheid van de Brusselse Wereldtentoonstelling, bleek de geschikte aanloop voor de organisatie van een transkriptiedienst.

Zover stond het dus met de ontwikkeling van de Belgische Wereldomroep toen zich in 1960 twee gebeurtenissen voordeden die uiteraard geen onderling verband hebben maar die er beide toe zouden bijdragen de organisatie en de aktiviteiten een nieuwe richting in te sturen: de afkondiging van de wet van 18 mei 1960 (de wet Harmel ‘houdende organisatie van de Instituten der Belgische Radio en Televisie’) en in juli van hetzelfde jaar de Kongolese onafhankelijkheid en de gebeurtenissen die daarmee gepaard gingen.

Krachtens de wet Harmel maken de Werelduitzendingen van de B.R.T./R.T.B. deel uit van een apart instituut: het Instituut van de Gemeenschappelijke Diensten waarin ondergebracht zijn: al de technische diensten, al de administratieve en financiële diensten, de kulturele diensten die gemeen zijn aan de uitzendingen in de Nederlandse en in de Franse taal, de uitzendingen in de Duitse taal en de Werelduitzendingen. Artikel 18, par. 1 van de wet bepaalt: ‘De culturele diensten die gemeen zijn aan de uitzendingen in de Nederlandse en aan de Franse taal alsook de uitzendingen in de Duitse taal en de Werelduitzendingen worden, onder het gezag van de Algemene Raad, geleid door een College dat bestaat uit de Voorzitter van de Algemene Raad en de Directeurs-Generaal van beide uitzendingsinstituten’. Er weze hier terloops op gewezen dat de wet een duidelijk onderscheid maakt tussen de ‘gemeenschappelijke kulturele diensten’ en de Werelduitzendingen. Dit onderscheid is in deze mate van belang dat hieruit afgeleid kan worden dat de Werelduitzendingen een voorlichtingstaak en niet hoofdzakelijk een kulturele taak te verrichten hebben.

Wat nu de interne struktuur van de Werelduitzendingen betreft, die ziet er sinds 1962 als volgt uit:

1.	een dienst ‘Belgen in de Wereld’;
2.	een dienst ‘Ontwikkelingslanden’;
3.	een diens ‘Belgische Presentie in de Wereld’.

Het geheel wordt geleid door een Bestuursdirecteur, onder het onmiddellijk gezag van het Kulturele Kollege (de Voorzitter van de Algemene

[p. 46]

Zenderzaal te Waver-Tombeek, met links de installaties die de kortegolfantenne voeden.

Een studioopname met voor de mikrofoon een omroepster in het Tsjiluba.

[p. 47]

Raad en de Direkteurs-Generaal van de twee Uitzendingsinstituten). De Algemene Raad van de B.R.T./R.T.B. is het hoogste bevoegde gezagsorgaan.

Tot daar dit vluchtig overzicht van een bewogen bestaan. Tevens hebben we een ingewikkelde administratieve inrichting geschetst waarin men reeds de kiem zal hebben bespeurd van een onzekere toekomst.

Balans van de huidige aktiviteit.

Ondanks de omslachtige administratieve instelling, de schrale budgettaire toewijzing, de soms empirische rekrutering van het personeel, het nijpende gebrek aan behoorlijk gegroepeerde en doelmatig uitgeruste werklokalen, leeft de Belgische Wereldomroep en speelt hij een niet te versmaden partij in het internationale radiokoncert.

Weliswaar gaat het met kortegolfzenders net als met petroleumtankers. Wanneer de eskalatie eenmaal begonnen is, zijn de verdere ontwikkelingen niet te overzien. Het zenderpark van Waver-Tombeek, aanvankelijk al zwak, kan nog met grote moeite de Belgische stem laten dóórklinken tussen die van de eterreuzen van 300 kW en meer. Bovendien beschikken vele landen nog over strategisch gesitueerde relay-zenders. Zo bezit de ‘Deutsche Welle’ in het hartje van Afrika, en wel te Kigali in Rwanda, een relay-zender van 250 kW. Radio Nederland werkt al sinds jaren op huurbasis met een stel machtige zenders op Bonaire, in de Nederlandse Antillen, vlak voor de drempel van het Amerikaanse kontinent, en in 1969 gaat een eigen station van Radio Nederland daar de eter in met twee zenders van liefst 300 kW. Bovendien werd in 1967 een akkoord gesloten voor het bouwen van 2 zenders van 300 kW, op Madagaskar.

Desalniettemin roeien de Belgische Werelduitzendingen met de riemen die men hun gegeven heeft en vervullen ze naar best vermogen de taak die hun is toegewezen via de drie hoger vermelde diensten.

1. De Dienst ‘Belgen over de Wereld’ die, zoals het hoort, is samengesteld uit twee totaal gelijkwaardige taalsekties, een Franse en een Nederlandse, houdt de verbinding in stand met de landgenoten over de wereld; missionarissen, zeelieden, kolonisten, leerkrachten en andere technische assistenten in de ontwikkelingslanden, evenals de niet onbeduidende groepen van uitgeweken landgenoten die zich voorgoed in bepaalde streken van het Westelijk halfrond hebben gevestigd zoals in de Kanadese staat Manitoba, in de Amerikaanse staten Michigan en Indiana en, wat het zuiden van het Amerikaanse kontinent betreft, in Argentinië, Brazilië of Chili.

2. De Dienst ‘Ontwikkelingslanden’ spreekt dagelijks tot de Kongolese bevolking, zowel in het Frans als in de vijf voornaamste inheemse talen. Via rechtstreekse uitzendingen en een vrij uitgebreide transkriptieaktiviteit wil deze dienst op radiogebied het werk van ontwikkelingshulp volbrengen dat België zichzelf heeft opgelegd, met een preferentiële houding ten opzichte van Kongo en de vroegere Belgische voogdijgebieden.

3. Tenslotte de Dienst ‘Internationale Presentie’ die een tweeledige opdracht heeft. Het is een transkriptiedienst voor muziekprogramma's, bedoeld om het artistiek aanzien van België te dienen. Maar het is ook een produktiedienst van ‘gesproken woord’-programma's, waaraan de zorg is toevertrouwd om het land, volgens de uitdrukking die Karel

[p. 48]

Hemmerechts terecht gebruikte, bij de luisteraars van buitenlandse stations ‘te verkopen’. België hoeft zich in dit opzicht hoegenaamd niet te schamen tegenover zoveel rijker bedeelde naburen en ‘friendly competitors’. Belgische transkriptieprogramma's en produkties in de meest verscheidene talen worden overal met belangstelling ontvangen, uitgezonden en beluisterd. Meer dan 200 stations of netwerken in de Verenigde Staten alléén, zowat 500 stations over de hele wereld verspreid, ontvangen Belgische programma's, in hun eigen taal gepresenteerd, en gebruiken ze als elementen van hun nationale of lokale programma's. Men mag gerust aannemen dat de 6.000 programma's die aldus jaarlijks verzonden worden, rekening houdend met de interventie van belangrijke netwerken die zelf voor de vermenigvuldiging van de opgestuurde opnamen zorgen, aanleiding geven tot ongeveer 18.000 uitzendingen, wat neerkomt op 6 à 7.000 programma-uren per jaar. Zodoende gaan er via buitenlandse stations iedere dag van het jaar ca 16 uur Belgische programma's de lucht in. Wat al een hele prestatie is, wanneer men de uiterst geringe uitgave in overweging neemt die daaraan verbonden is.

Toekomstperspektief.

Het ligt stellig in de lijn van de huidige politiek inzake kulturele autonomie dat de Nederlandse en Franse Radio en Televisie Instituten vroeg of laat totaal los van elkaar zullen staan, waar ze nu nog in zekere mate, en op bepaalde gebieden, op samenwerking en overleg aangewezen zijn. Deze samenwerking en dit overleg worden hun als het ware opgelegd door het bestaan van gemeenschappelijke diensten die aldus in organiek en funktioneel opzicht als bindtekens fungeren. Eén van die bindtekens is tenslotte ook de Wereldomroep.

Wij willen hier niet vooruit lopen op beslissingen die op het hoogste politieke vlak voorbereid en bekend gemaakt moeten worden, hetgeen niet noodzakelijk inspraak van de rechtstreeks erbij betrokken partijen uitsluit. Maar het staat nu eenmaal vast dat de kulturele autonomie vroeg of laat doorgetrokken zal worden tot geheel het domein van de kulturele relaties met het buitenland.

En hier precies beseft men hoe belangrijk het onderscheid is dat de wet van 1960 bewust of onbewust gemaakt heeft tussen de zogenaamde ‘gemeenschappelijke kulturele diensten’ en de ‘Wereldomroep’, een onderscheid waaruit men zich gerechtigd acht af te leiden dat de Wereldomroep allicht niet hoofdzakelijk als een instrument voor kultuurspreiding dient te worden beschouwd. Andere landen dan het onze beschouwen hun Wereldomroep op de eerste plaats als een instrument dat dient om de banden met de uitgeweken landgenoten te bestendigen. Maar het is zonder twijfel een onvervangbaar instrument voor het scheppen van een gunstig ‘imago’ van het land in kwestie in het buitenland, en dan ook het normale verlengstuk in de eter van de diplomatie en van alle andere naar de buitenwereld gerichte promotionele aktiviteiten.

Het lijkt dan a priori ook niet in tegenspraak te zijn met de drang naar autonome spreiding van eigen aard en kultuur, dat er een Belgische Wereldomroep blijft voortbestaan die, zowel via eigen antennes als via transkriptieprogramma's als een soort van radio-ambassadeur blijft fungeren.

Laten we in dit verband even kijken naar wat men, in analoge toestanden, in het buitenland doet. Welnu, landen zoals Zwitserland, Kanada of Zuid-Afrika, waar ook twee of meer taalgemeenschappen of nationaliteiten naast elkaar bestaan, houden er tenslotte toch maar

[p. 49]

één buitenlandse radiodienst of wereldomroep op na. In feite is mij geen enkel typisch voorbeeld bekend van een bondsstaat, statenbond of multi-nationale staat waar de zorg voor het uitdragen over de wereld van de gemeenschappelijke boodschap, niet aan één enkele organisatie is toevertrouwd.

Welk het toekomstig bestel van België dan ook moge wezen, het lijkt onvermijdelijk dat de Belgische Wereldomroep zijn taak voortzet. Hoe men de noodzakelijke symbiose met de zelfstandige nationale uitzendingsinstituten zal organiseren is een ander, en zelfs geen onoverkomelijk probleem.

Dat neemt niet weg dat een konsekwent doorgevoerde politiek van kulturele autonomie een positieve invloed kan hebben op bepaalde aktiviteiten van de Wereldomroep. Dit zou o.m. een inniger samenwerking mogelijk maken tussen b.v. de Nederlandse Dienst van de Belgische Wereldomroep met de analoge dienst van Radio Nederland, hetgeen zou kunnen bijdragen tot een harmonieuzer inlossen van de verplichtingen die beiden herhaaldelijk op zich genomen hebben, o.m. naar aanleiding van de Algemene Conferentie der Nederlandse Letteren. Kulturele autonomie verwijdert inderdaad in dit verband een tot dusver niet te ontwijken struikelblok, namelijk het gelijktijdig of gelijkwaardig propageren van de ‘andere’ nationale kultuur. Hetzelfde zou dan, mutatis mutandis, ook kunnen gelden voor de Franstalige diensten.

Inmiddels zijn er stemmen opgegaan voor een meer doelmatige Vlaamse kulturele aktie in Europa, en onder meer die van Prof. Dr. Jan Briers, met een artikel verschenen in ‘Het Laatste Nieuws’, dat onmiddellijk weerklank vond in andere Vlaamse bladen, o.m. in ‘De Financieel-Ekonomische Tijd’.

In augustus 1968 publiceerde De Nieuwe Gids anderzijds een artikel ondertekend met M.V. dat meer specifiek de problemen van de Belgische voorlichting in het buitenland behandelde en terloops ook verwees naar het plan Briers en naar het voorstel van de Franstalige Brusselse F.D.F. Senator A. Lagasse, die ongeveer op hetzelfde moment liet weten dat hij het ogenblik gekomen achtte om de kultuurautonomie op taalgebied resoluut door te trekken tot de Werelduitzendingen van de B.R.T./R.T.B.

Het weze mij toegelaten een passage uit dit artikel van De Nieuwe Gids te citeren dat mijn persoonlijke zienswijze ten opzichte van deze uitbreidings- of splitsingsontwerpen tamelijk dicht benadert:

‘Wij kunnen de plannen van de heer Briers alleen maar toejuichen en hopen dat eens de voorwaarden vervuld worden om ze te realiseren. In beginsel hebben wij ook geen bezwaar tegen het voorstel Lagasse, hoewel wij ook niet inzien waarom het wel zou moeten aangehouden worden. Het is nl. overduidelijk dat ook al wordt de cultuurautonomie doorgetrokken tot in de wereldomroep, een autonome Vlaamse wereldomroep toch programma's in vreemde talen zal willen blijven verzorgen, en wij veronderstellen dat een autonome Franse B.R.T.-Wereldomroep hetzelfde zal willen doen. De taal is hier van secundair belang; hoofdzaak is wat men aan de man wil brengen.

Waar het echter m.i. vooral op aankomt, is dat aan de Wereldomroep de financiële en vooral de technische middelen worden bezorgd om zijn taak naar behoren te vervullen, en dat is momenteel niet het geval.’

Welke wending de zaken tenslotte ook mogen nemen, het staat vast dat zij die de uiteindelijke verantwoordelijkheid dragen voor België's aanzien in de wereld, omzichtig en verstandig zullen moeten optreden om geen nodeloze schade te berokkenen aan een instrument dat België, als een klein maar op internationale samenwerking aangewezen land, in alle omstandigheden nog grote diensten kan en moet bewijzen.