Ons Erfdeel. Jaargang 12

[p. 12]

vlaanderen afstemmen op de wereld van de toekomst
dr. m. van haegendoren ● heverlee (leuven)

Wij hebben de slechte gewoonte het openbare leven in vakjes in te delen: het ekonomisch-technische, het sociale en het kulturele vlak. Bovendien identificeert men kultuur vaak met kunst en vooral met ‘adembenemende Kunst’, die als zodanig nog klassiek gekatalogiseerd is.

Maar kultuur is een veel ruimer begrip. Alles waardoor het leven ‘vermenselijkt’ wordt, is kultuur. De techniek met alles wat zij voortbrengt, behoort dus tot de kultuur en staat er niet tegenover. Zij is tegenwoordig zelfs de voornaamste faktor van onze kulturele, d.w.z. menselijke ontwikkeling.

Hierover valt niet te diskussiëren. Over de rangorde van waarde van de verschillende kultuurgoederen is wel te diskussiëren. Belangrijker is echter de vraag, hoe wij de objektieve kultuurgoederen verwerken tot een subjektieve kultuur, tot een menselijker leven én als individu én als maatschappelijk wezen.

In dit opzicht is onze tijd een ‘toekomstdragende’ tijd. Reeds zeer vaak werd herhaald, dat onze tijd snel verandert. Al te vaak schuilt daar een fatalistische berusting achter; het is voer voor futurologen en sociologen die de mond vol hebben over de veranderingen die op ons afstormen. Of zou de ontwikkeling van het mensdom als het ware fysisch wetmatig verlopen?

Neen. Slechts voor een deel is de toekomst onafwendbaar. De mens blijft zelf verantwoordelijk voor zijn toekomst. Door de politieke keuze die wij doen, dringen wij een bepaalde levensstijl en bepaalde levensvoorwaarden op aan onze kinderen en kleinkinderen.

De politieke keuze van de nu voorbije en de nog levende oudere generatie heeft geen goede levensvoorwaarden geschapen voor de mensen van nu. Vandaar dat de jeugd terecht ‘kontesteert’ en ons ouderen het recht ontzegt de wereld in het algemeen en Vlaanderen in het bijzonder naar onze inzichten te veranderen.

De jeugd betwist niet alleen de nalatenschap van het verleden. Zij bestrijdt vooral de fatalistische visie, dat zij zich passief moet inschakelen in een leefklimaat, dat door niet-menselijke faktoren zou gekonditioneerd worden. Niet-menselijke faktoren zijn geld en bezit, tradities

[p. 13]

zonder eigentijdse grond, machtsverhoudingen die op niet-menselijke normen steunen.

Ook de dimensie van het nationale wordt door de jeugd betwist of gerelativeerd. De nationale dimensie van de toekomstproblematiek mag niet onderschat worden, willen wij bij het beïnvloeden van de toekomst niet de werkelijke situatie vergeten, waarin een in een gemeenschap levende mens, dus ook de Vlaamse, verkeert. De nationale dimensie mag echter evenmin overschat worden, niet eenzijdig benaderd, want evenmin als Vlaanderen onder een stulp geplaatst zou kunnen worden bij een algemene nukleaire wereld-zelfmoord, ontsnapt het aan de invloed van de algemene wereldstromingen.

Afgezien van een nukleair apokalyptisch einde is het duidelijk, dat de mens van het jaar 1985 en a priori van het jaar 2000 anders zal leven dan de mens van 1969 en wel in die zin dat hij overvloediger zal leven.

Het mensdom in de toekomst zal

-	biologisch omvangrijker zijn;
-	de mensen zullen meer gelijk zijn;
-	zij zullen individueel en kollektief over meer goederen beschikken maar ook met meer vuilnis en hindernissen te kampen hebben;
-	zij zullen anders d.w.z. rijkelijker leven dan wij, waarbij een veelzijdige keuze openblijft hoe deze ‘andere levenswijze’ er uit zal zien.

Deze en andere vooruitzichten voor het mensdom van de toekomst houden geen beaat vooruitgangsgeloof in, noch de verwachting van een kosmopolitische gelijkschakeling. Ook al geraken vele verschillen ongetwijfeld afgevlakt toch zullen er voor ieder mens en voor ieder volk, hoe klein ook, ruime keuze-mogelijkheden openstaan.

Biologische omvang.

Deze dient zich aan in twee opzichten, nl. door een enorme toename van de wereldbevolking in het algemeen en door een verlenging van de gemiddelde levensduur van de mensen.

De toename van de wereldbevolking wordt vooral veroorzaakt door de vooruitgang van de wetenschappen en van de techniek. Een aantal sterfteoorzaken worden uitgeschakeld.

De volkeren worden in politicis hier voor een belangrijke keuze gesteld. In de ontwikkelde westerse landen zou een uiterste maximum van drie kinderen in ieder gezin voldoende zijn om de bevolking op peil te houden, ja zelfs lichtelijk te laten stijgen.

Een groot gedeelte van de publieke opinie in Nederland en Vlaanderen meent dat de familiale politiek en de mentaliteit daarop gericht moet worden. Ofschoon Frankrijk het inwonertal van 50 miljoen heeft bereikt, becijferen onze zuiderburen dat hun land bij de huidige stand van de techniek (o.m. in de landbouw) meer dan 100 miljoen mensen kan voeden en rijkelijk laten leven. Het Franse volk kiest voor een verhoging van het aantal Fransen en ongetwijfeld doen de verantwoordelijken voor de Indiase of Japanse bevolkingen een andere keuze.

Is het aanvaardbaar dat een ontwikkeld volk de vele problemen die rond deze kwestie rijzen emotioneel zou benaderen? Ik stel mij de vraag of deze kwestie in Vlaanderen nuchter wordt onderzocht. Onze Waalse landgenoten schijnen hier meer toe geneigd.

Ik heb in Vlaamse tijdschriften en kranten veel proza gelezen voor en vooral tegen encykliek-teksten maar ik zoek vruchteloos naar studies op ekonomisch en sociaal gebied, op het gebied van de ruimtelijke

[p. 14]

ordening, vooruitzichten naar de optimale bevolkingskurven. Fysiologen, psychologen en pedagogen kunnen nagaan aan welke normen de optimale gezinsgrootte in Vlaanderen zou kunnen beantwoorden.

Het individuele leven zal langer duren. Bij de huidige stand van zaken in de medische wetenschappen is een levensduur van 90 jaar biologisch normaal te achten. Anderszins kondigt zich een steeds langere duur van de opleiding aan. De opleidingstijd zal de normaal huwbare leeftijd ruimschoots overschrijden.

De evolutie van de maatschappij gaat dus in de richting dat de mens drie levens zal leven: in opleiding, in produktie, met pensioen. Zijn wij er ons bewust van, dat het normaal wordt dat jonge mannen en vrouwen die nog in hun opleidingsstadium staan, gehuwden zullen zijn en dat de ouden van dagen geen uitzonderingsgroep zullen uitmaken die men zó maar uit het maatschappelijk leven kan stoten of in bejaardentehuizen opsluiten?

De producerende middengroep (te stellen tussen de 25 en de 65 jaar of tussen de 30 en de 60 jaar) zal via gemeenschapsvoorzieningen arbeiden voor de jongeren en voor de ouderen.

Deze situatie zal niet van de ene dag op de andere veranderen, maar een volwassen volk moet weten waar de wereld naar toe gaat. De politieke keuzen die gedaan worden t.o.v. de populatie-problemen zijn bepalend voor de toekomst van de natie.

Grotere gelijkheid.

Sedert de Franse Revolutie is het streven naar menselijke gelijkheid niet meer weg te denken uit het politieke leven van de volken. In absolute zin blijft het natuurlijk een fata morgana evenals het streven naar zedelijke volmaaktheid.

Als richtsnoer heeft het reeds wonderen verricht door het afvlakken van schreeuwende onrechtvaardigheden; als richtsnoer bezielt het de strijd tegen het onrecht dat mensen en mensengroepen wordt aangedaan. De mensen zijn niet gelijk en in de toekomst zullen ze dat evenmin worden. Er zullen steeds mensen zijn die meer macht hebben en meer gezag uitoefenen en dat zowel in een staatskommunistische als in een kapitalistische samenleving. De mensen en de volken onderling zullen zich echter steeds heftiger inspannen voor meer gelijkheid.

In levenswijze zullen ze inderdaad meer gelijk worden.

Op de invloed van de massa-kommunikatiemiddelen hoeft in dit opzicht niet meer gewezen te worden.

Dat de sociale en de technische vooruitgang de persoonlijke dienst van de ene mens aan de andere en daarmee de klasse van de meiden en knechten meer en meer zal uitschakelen ligt voor de hand. In de plaats daarvan zullen meer kollektieve diensten komen, dus diensten door het staatsgezag geregeld.

Minder bewust zijn wij ons van het feit dat de tijd voorbij geraakt van de selekte kostscholen en de kaste-universiteit, waaruit jongeren van betere komaf een bepaalde levensstijl meekregen. Het Vlaamse verzet tegen kaste-scholen die achter een taalbarrière leefden, ligt volledig in de geest van de tijd en is slechts marginaal een aspekt van onze Vlaamse taalstrijd.

De school van de toekomst wordt een volksschool.

Wij zijn het in Vlaanderen allemaal eens over de noodzakelijke demokratisering van het onderwijs. Wij zijn echter stuurloos t.a.v. de inhoud

[p. 15]

van deze gedemokratiseerde opleiding en de wijze waarop een selektie op grond van aanleg en bekwaamheid tot stand zou kunnen komen. De unitaire onderwijspolitiek en de schoolzwendel verhinderen nog iedere werkelijke bezinning die in een politieke besluitvorming zou kunnen uitmonden.

Grotere bekwaamheid.

De z.g. struggle for life werd in de primitieve maatschappij overwegend gevoerd door het geweld, door de brute lichaamskracht. Later (en in dit stadium verkeren wij nog) werden bezit en fortuin de belangrijkste middelen voor de mens om vooruit te komen. Vooruit komen! Dat zal de mens altijd wel willen doen.

In de maatschappij van de toekomst waar bij alle werk een enorme aandacht en grote specialisatie vereist worden, zullen bekwaamheid en aanpassingsvermogen een steeds grotere rol spelen. Door de demokratisering van de studies wordt dit proces in de hand gewerkt.

Het geërfde bezit is van groot belang in een statische maatschappij, maar in een dynamische maatschappij prevaleert de bekwaamheid. De aard van de arbeid en arbeid via ‘wetenschappelijke refleksen’ wijst in die richting.

Dat het welvaartspeil van een volk afhangt van zijn ontwikkelingsgraad had reeds Lodewijk de Raet vooropgesteld.

Een aan Vlaanderen aangepast onderwijs- en wetenschapsbeleid dat wij autonoom kunnen bepalen en betalen dringt zich derhalve op. De ouders moeten weten dat de offers die zij brengen voor een goede opleiding van hun kinderen van een groter gewicht zijn dan de spaarcenten die zij voor hen zouden vergaren. Dit heeft dan weer te maken met de gevoerde onderwijspolitiek

Meer vrije tijd.

In een maatschappij waar gebrek heerst, is er geen sprake van inkorting van de arbeidsduur. Zelfs de zondagsheiliging en het verbod van ‘slafelijke’ arbeid op straffe van doodzonde konden niet voorkomen, dat keuterboertjes in het geniep 's zondags werkten. Het is de technologische vooruitgang die de inkorting van de arbeidstijd mogelijk maakte. De arbeider heeft voor dat groter levensgemak wel een gedeelte van zijn koopkracht over. Zijn dagtaak werd korter; hij geniet meer vakantie en langere weekeinden.

Of deze inkorting van de arbeidsduur door alle arbeiders op een goede wijze wordt gebruikt kan hierbij in het midden blijven. Hoe vaak wordt de vrije tijd niet gebruikt om bijverdiensten te realiseren zodat het leven even zenuwslopend blijft. Met cumuls en ‘arbeid in het zwart’ heeft de politiek te maken evenzeer als met de achturendag.

De moderne mens zal nog geruime tijd een begeleidende hulp nodig hebben voor zijn vrije tijdsbesteding. Het is ook een politieke keuze waarin deze hulp moet bestaan. De rangorde van urgentie is een politiek probleem vanwege de staatskredieten.

Is de infrastruktuur met zgn. ‘kulturele centra’ het dringendst? En zo ja verdient het de voorkeur enkele goed ingeplante kulturele centra te bouwen die elk 50 tot 100 miljoen kosten ofwel meer bescheiden ‘gemeenschapshuizen’? Daar de mens in de eerste fase kultuur ondergaat en in de tweede meer kans krijgt om aan kultuur te doen, twijfel

[p. 16]

ik aan de doelmatigheid van de politiek die momenteel in Vlaanderen gevolgd wordt.

Zullen de bouwwerken van nu, die duurzaam ‘de eeuwen kunnen trotseren’ op de behoeften van morgen afgestemd zijn?

Of zou de investering in mensen belangrijker zijn dan de infrastruktuur? De rente van het kapitaal en van het onderhoud van één kultureel centrum komt overeen met de doorlopende opleiding en tewerkstelling van ± 20 kulturele werkers.

Het antwoord hierop zal wel zijn: noch geheel het een - noch geheel het andere maar... dit antwoord is in ieder geval een politiek antwoord.

Meer materiële welstand.

Wanneer men de arbeidstijd berekent noodzakelijk voor het winnen van de noodzakelijke produkten b.v. het primaire produkt ‘graan’ en hier voor het jaar 1959 een arbeidskapaciteit van 100 stelt, was er na Wereldoorlog I nog een arbeidspotentieel van 250 nodig, in de 19e eeuw een arbeidspotentieel van 500 en in de 16e en 17e eeuw een potentieel van meer dan 1000.

Wanneer men de naakte koopkracht van de Westeuropese bevolking rond 1850 op een indeks 250 raamt, was deze indeks in 1950 omstreeks 1000.

In een armoede-ekonomie primeert de voeding en koncentreert een volk zich op de landbouw en op de meest renderende (daarom niet de lekkerste) produkten (b.v. de bonen-kultuur tijdens de jongste bezetting). Vervolgens legt men zich toe op de kleding en later op de huisvesting. Wij zijn hier in het Westen in een stadium getreden dat veruit de meeste mensen voldoende gevoed zijn en op het eerste gezicht ziet men in de zondagskleding geen onderscheid meer tussen de dochter en de sekretaresse van de fabrieksbaas.

In de huisvesting bestaan er nog grote verschillen en daar kunnen de kapitalistische spekulatie en het elektoralisme van dorpspotentaten zich botvieren en van ons land het lelijkste land ter wereld maken. Nogmaals politiek voor de toekomst!

Een noemenswaardige vooruitgang van de welstand van de massa is niet meer te verwachten door het van de ‘rijke’ af te nemen maar wel door de technologische vooruitgang.

Zowel de werknemersorganisaties als de werkgevers stimuleren deze eskalatie van de techniek. Wij kunnen daar niet buiten maar wij kunnen er wel wat aan doen om de onsmakelijke ‘bij-produkten’ van deze vooruitgang zoveel mogelijk uit te schakelen.

Indien de politiek zich daar niet op gaat toeleggen, loopt ons levensklimaat groot gevaar.

Zijn wij er ons van bewust dat een volk ook zijn landschap nodig heeft en zonder open ruimten verstikt in de onvermijdelijke verstedelijking? Zijn wij er mentaal toe bereid het partikuliere eigendomsrecht te ‘kontesteren’? We spreken dan nog niet over de bevuiling van lucht en water en andere gevaren. En het gevaar voor een volledig verlies van feitelijke menselijke vrijheid en van afwisseling in het leven als gevolg van technische massifikatie.

Het ware een illusie te geloven dat een eindpunt van de technische vooruitgang en van het verminderen van lichamelijke arbeid in het zicht zijn.

De eksakte wetenschappen wijzen erop dat technisch zo niet ‘alles’ dan toch zeer veel mogelijk is. Van het zeer vele dat teoretisch-technisch te realiseren is, kan, ekonomisch gesproken, slechts een klein

[p. 17]

gedeelte geleidelijk worden toegepast. De homo technicus is de homo economicus verre vooruit maar... de geestelijke aanpassing van de mens aan zijn nieuwe levensvormen, aan het ‘leven met komputers’ gaat nog veel trager vooruit.

De mens van de toekomst zou meer en meer een onaangepaste mens kunnen zijn ‘die met een auto van morgen op wegen van gisteren rijdt in een mentaliteit van eergisteren’.

De mens moet kiezen.

Kunnen kiezen, ieder mens en een volk helpen kiezen wordt de zwaarste opgave voor opvoeders en politici.

De maatschappij van gisteren rantsoeneerde onze voorouders tegen de armoede maar in de maatschappij van morgen (en reeds van vandaag) dient tegen de overvloed gerantsoeneerd te worden. Dit houdt geen afremmen in maar een menselijk richten van de vooruitgang.

Hier heeft de politieke vraag er mee te maken of de oriëntering van de bestedingslust eenzijdig kan worden overgelaten aan het groot-kapitaal. Gisteren werd de arbeider beroofd in zijn loon, heden wordt hij beroofd in zijn ‘koopkracht’.

Het is toe te juichen dat de grens van wat men als behoefte ervaart meer en meer wordt vooruitgeschoven. Als aan de primaire behoeften eenmaal voldaan is en de persoonlijke risiko's grotendeels verzekerd zijn en het om ‘rijkere’ behoeften gaat, worden behoeften erg subjektief en verschillend van mens tot mens, van groep tot groep en van volk tot volk.

Niet aan alle ‘rijke’ behoeften kan worden voldaan. Wie zal ze rantsoeneren?

Zal de overheid het doen, zoals zulks het geval is in de kommunistische landen? Principieel is zulks voor mij absoluut te verwerpen, zij het dat de overheid wel de taak heeft door een waterdichte wetgeving en doelmatig toezicht de lichamelijke gezondheid van de bevolking te beschermen. De vraag mag dan ook worden gesteld of wij ertoe bereid zijn het nodige geld en het nodige stukje vrijheid af te staan aan de overheid om ons lichamelijk welzijn te beschermen tegen iedere gewetenloze kommercie.

Zal het groot-kapitaal er zich mee belasten steeds nieuwe behoeften te scheppen en aan de mensen aan te smeren wat de hoogste winst opbrengt?

Is het een illusie, ervan te dromen dat de mens dank zij een zinnige begeleiding zelf zou kunnen kiezen?

De biologie konstateert steeds meer dat ieder menselijk wezen een eigen fysische oorspronkelijkheid vertoont. Het verweer tegen massifikatie wordt aldus op eksakt-wetenschappelijke gronden bevestigd.

De bescherming van de ‘geestelijke volksgezondheid’ zouden wij alleen maar voor ekstreme gevallen aan de Overheid toevertrouwd willen zien om gezagsmisbruik te vermijden. Partikulier initiatief hiertoe verdient evenwel overheidssteun.

Besluit.

De tijdsperiode waarin de mens overwegend een homo-faber, een werkende mens, was en dus voor alles een homo economicus, zal niet lang meer duren.

Met een vierdaagse werkweek, een maand vakantie en één derde van een mensenleven als niet producerende mens wordt de mens van de

[p. 18]

volgende generatie een ander mens - zó anders als wij verschillen van de oermens die een jager en verzamelaar was en niet een ‘werker’.

Dit mag ons natuurlijk niet doen vergeten dat onze generatie in het politieke leven nog overwegend gekonfronteerd wordt met ekonomische problemen. De laatste faze van de strijd voor een rechtvaardige ekonomische ordening kan wellicht de hardste zijn. De volken die nu ‘in ontwikkeling’ zijn zullen hierin het felst mee-spreken of... mee-vechten.

Stap voor stap treden wij echter van nu af een nieuwe tijd in. De vooruitzichten zijn groots. Toch is het maar schijn dat wij volledig zullen kunnen genieten van absoluut alles wat het menselijk genie tot stand kan brengen.

Het is best mogelijk dat technisch gesproken binnen 20 jaar ekskursies naar de maan mogelijk zijn maar dat wij daarvoor veel van het onmiddellijk aangename in het leven zouden moeten derven. Wij (en ‘wij’ betekent de overheid die wij kiezen) moeten weten wat wij willen.

Stel bijv. dat er te kiezen valt tussen gratis distributie van bier of gratis de best mogelijke verzorging bij ziekte! In dit voorbeeld gaat het alleen om een keuze tussen twee konsumptieve uitgaven. De keuze wordt politiek moeilijker tussen uitgaven voor direkte konsumptie of verdere investering. Moeten wij de belastingen verhogen om de besten onder ons rijkelijk te betalen als opvoeders van onze jeugd of moeten wij de belastingen lager houden zó dat ieder gezin met een gemiddeld inkomen twee TV-toestellen, vier radio's, twee platendraaiers en bandopnemers enz. kan kopen. Dit zijn dan slechts twee voorbeelden die beiden enigszins in de ‘kulturele sektor’ liggen. Men begrijpt gemakkelijk dat het politieke leven bij dit alles onder druk komt te staan van diverse bevolkingsgroepen. De beroepsverenigingen van leerkrachten zullen de eerste keuze willen, de beroepsverenigingen van producenten en handelaars in apparaten op de tweede aandringen.

In vele gevallen zal de bevolking moeten kiezen (en ook kiezen in politicis) wat haar meer geluk geeft en of zij en wat zij er voor wil betalen.

In een overwegend konsumptieve maatschappij (de groei van de tertiaire sektor wijst in die richting) zal het vooral een nijpend probleem zijn te kiezen tussen partikuliere bestedingen en kollektieve bestedingen. Het moge met een andere karikatuur worden verduidelijkt: het zou kunnen zijn dat wij zoveel belastingen heffen dat wij een super-modern wegennet aanleggen maar... dat vele mensen vanwege de fiskale druk geen auto kunnen kopen en het wegennet dus boven de behoefte reikt; het zou ook kunnen zijn dat de belastingdruk beperkt blijft en de individuele welstand het mogelijk maakt dat de meeste gezinnen over twee auto's beschikken maar dat de wegen zó slecht blijven dat er praktisch geen gebruik van kan worden gemaakt.

De technologische ontwikkeling verhoogt de welstand en werkt de privatisering en de individualisering in de hand en ook resulteert uit deze ontwikkeling een steeds grotere druk van de kollektiviteit, een gevaar voor massifikatie dat wij heftig ‘kontesteren’.

De spanningen die het gevolg zijn van ‘meer persoonlijkheid’ en tevens ‘meer gemeenschap’ kunnen alleen dan maar worden overbrugd indien een volk voldoende rijpheid en burgerzin verwerft om de mensen te doen inzien dat ieder lid van een gemeenschap verantwoordelijkheid aanvaardt voor het geheel: ‘Het gaat ons allen aan’ is de sleutel van iedere vorming tot medeburgerlijkheid zowel bij kontestatie als bij opbouw. Staatsburgerlijkheid is een voorbijgestreefd staatsnationalistisch begrip, dat grenzen veronderstelt tussen ‘vijandige’, geografisch anders gekleurde ruimten en volken. Medeburgerlijkheid stelt een piëteit voorop die koncentrisch uitdijt van de ‘streek’ tot het ‘volk’ en van het ‘eigen volk’ tot ‘volkengemeenschappen’ en ‘wereldburgerschap’.