Ons Erfdeel. Jaargang 12

[p. 122]

beeldende kunst

De middelrijnse altaartafel van het aartsbisschoppelijk museum van Utrecht.

Aanbidding van de Koningen, Middelrijnse altaartafel van het Aartsbisschoppelijk Museum te Utrecht.

De schilder, de juiste ontstaansdatum, evenals de herkomst, van dit werk blijven tot nog toe onbekend. Dit polyptiek, oorspronkelijk bestaande uit 20 taferelen, wordt bewaard in het bisschoppelijk diocesaan Museum van Utrecht. Het staat als middelrijns bekend. Van de buitenluiken gingen twee stukken, van de binnenluiken het groot middenstuk verloren.

Naar men meent, zou het stammen uit de omstreken van Mainz. Het wordt als een van de fraaiste schilderwerken van de Duits-Rijnse school beschouwd: ‘die durch Feinheit ihrer Formen und die Leuchtkraft ihrer Farben zum Schönsten gehören, was uns von der deutschen Kunst um die Wende des 14 zum 15. Jahrhundert erhalten ist.’ (H. Getzeny).

Drie van de panelen van het polyptiek werden door pater E. Schiltz onderzocht. Een eerste paneel, dat in deze bijdrage aan bod komt, stelt de ‘Aanbidding van de Koningen’ voor. Op het paneel bevinden zich twee teksten. Een eerste vóór het toevliegende engeltje dat op de ster wijst:

ITE IN JUDEAM	Gaat naar Judea
IHS	IHS
NATUS EST REX	Geboren is de koning
JUDEORUM	der Joden.

Deze woorden, in gotische letters geschreven, vertolken wat er met de Koningen is gebeurd. Het Kind lijkt wel op een jongetje van rond de twee jaar. (Volgens sommigen schijnt het wel vast te staan dat de Wijzen uit het Oosten naar Judea kwamen wanneer het Kind Jezus de ouderdom van rond de twee jaar had bereikt. Daarom liet Herodes alle kinderen vermoorden ‘in Betlehem en heel de omtrek alle knapen van twee jaar en jonger.’ Mt. II, 16).

Een tweede tekst bevindt zich op de lange mantel van de Negerkoning. De schilder heeft een kunstmatige lettersoort geschreven, schijnbaar oosterse karakters om de oosterse herkomst van deze koning te verduidelijken, en die op het eerste gezicht zonder betekenis zouden zijn.

Pater E. Schiltz merkt in dit verband op dat Jan Van Eyck niet zelden teksten in een persoonlijke, eigenaardige letter schreef, die juist daarom niet te vinden is in handboeken van paleografie, alhoewel ze tot een gewoon alfabet behoort. Er zijn dan ook kunstkritici die, zeker voorbarig, beweren dat dergelijke eyckiaanse teksten slechts willekeurige aaneengeregen krabbels vertonen.

Pater E. Schiltz spreekt in dit verband van de zogenaamde ‘littera inintelligibilis’, eigen aan de schrijver die ze gebruikt, en onleesbaar voor oningewijden. Ze werd gebruikt door Thomas van Aquino, door Plutarcus, door de schilders Lucas Mozer, Gonsalvés en anderen.

De tekst geschreven op de mantel van de negerkoning heeft Pater Schiltz bij de ontcijfering geen biezondere moeilijkheden opgeleverd, een woord uitgezonderd. Er zijn enige afkortingen die gemakkelijk aangevuld kunnen worden. De tekst loopt niet rond de mantel zoals men ten onrechte zou kunnen veronderstellen, maar staat geheel op de zichtbare kant. Ziehier de ontcijfering:

YMAG(inem)EVANG3LY (-ii)FEC

IC J3YCK JVX (-1410) LUCET VITA

NOX NON...... (?) ULTRA LUXQ M3 ESTO.

De afbeelding van het evangelie

maakte JEYCK 1410. Het leven lichte

De nacht...... niet meer. Wees ook mij een licht.

Pater Schiltz wijst er hier nogmaals op dat Jan Van Eyck letters schrijft, weliswaar van

[p. 123]

een gewoon alfabet, maar er dan een eigen persoonlijke vorm aan geeft. Ons wijzend op enige bijzonderheden merkt pater E. Schiltz op dat de ‘K’, eindletter van JEYCK als een griekse kappa ‘X’ geschreven wordt. Het door pater Schiltz niet ontcijferd woord geeft hij de mogelijke betekenis van ‘cunctaretur’ of iets dergelijks. De lezing blijft onzeker, maar de betekenis van de zinsnede schijnt niettemin aanneembaar.

De handtekening ‘IEYCK’ is vanzelfsprekend van groot belang. Nochtans valt of staat hiermee niet de eyckiaanse echtheid van het paneel die op andere gronden aantoonbaar is. Daarover meer na het onderzoek van de twee overige taferelen.

De ‘i’, eerste letter van de handtekening, komt met de ‘i’ van het afgekorte YMAGI (nem) overeen. De ‘E’ bijna omgekeerd als een ‘3’. Dezelfde vorm in EVANG3LY en in M3. De ‘Y’-vorm komt overeen met de eindletter van EVANGELY.

‘Er kan geen twijfel over bestaan’, aldus pater Schiltz, het paneel met de Aanbidding van de Koningen, bekend staand als middelrijns polyptiek, is een echt werk van Jan Van Eyck.

Keulse, of meer algemeen gesproken, Rijnse invloeden zijn merkbaar. De eerste opleiding van Jan Van Eyck moet dan ook plaatsgevonden hebben in het Noorden. Naar de mening van pater Schiltz vermoedelijk in Utrecht, omdat buiten dit tafereel vele miniaturen van Jan Van Eyck naar Utrecht verwijzen. Zuidelijke invloeden als franse of bourgondische zijn niet merkbaar. Ruim honderd auteurs, aldus pater Schiltz, hebben hierdoor ineens afgedaan.

Praalzuchtige prinsen uit het Zuiden zochten kunstenaars uit het Noorden als Broederlam, de Gebroeders van Limburg, Sluter, Maelwel...

In 1425 kende de praalzuchtigste onder al de zuiderse prinsen, Filips de Goede, Jan Van Eyck, vooral van horen zeggen: ‘... par la relacion de plusieurs de ses gens, il avoit oy et meismes savoit et cognoissoit estre de fait de pointure en personne dudit Jehan de Heick...’ L. de Laborde, 699.

Pater Schiltz, wetenschappelijk detektive bij uitnemendheid, besluit hieruit dat de vroegste werken van Jan Van Eyck gezocht moeten worden tussen rijnlandse schilderwerken. Dáár bestaat heel misschien de kans er enige van terug te vinden, zoals de altaartafel van het museum van Utrecht; het Norfolk triptichon, de kopie Kalvarie van Poznan en miniaturen in Utrechtse handschriften. Ná 1425 moet er gezocht worden tussen werken uit het bourgondisch tijdperk, voornamelijk tussen de miniaturen van de boekerij van Bourgondië, zoals de Kruisiging van het Pontificaal van de Kerk van Sens, de Disputa theologica...

Zo verkrijgen we een overzicht, hoe fragmentair ook, van de vroegste werken van Jan Van Eyck, tot de laatste scheppingen.

Jef van Bergen