Ons Erfdeel. Jaargang 12

Streuvels en Lateur: persona poetica en persona prattica.

De hoofdtesis van het boek van Hedwig Speliers, Omtrent Streuvels. Het einde van een mythe. Een anti-essay (1968) luidt: het ‘gesplitste ik’ dat onder het pseudoniem Stijn Streuvels een paar meesterwerken schreef, is een helemaal ander ik dan Frank Lateur die het Lijsternest bewoont. Zoals Streuvels zelf, die nochtans tot in den treure als alleen maar een ‘beschrijver’ voorgesteld werd, schrijvenderwijze bepaalde ideeen heeft willen bewijzen, zo wil Speliers ook op de eerste plaats een tesis bewijzen. Hij doet dat aan de hand van een kronologische bespreking van Streuvels' werk. In dit oeuvre onderscheidt hij een aanloop (prozaproloog) in de jaren 1899-1901 en twee grote kreatieve perioden (1901-1909 en 1926-1930). Tussen die twee grote perioden ligt een tussen-twee-stoelen-tijd van ongeveer 15 jaar (1911-1925). Van ongeveer 60 jaar schrijverschap nam Streuvels er 15 voor zijn rekening, Lateur daarentegen 45 jaar. Vooral bij de bespreking van het glansloze tussenspel werkt Speliers zijn tesis volop uit. Het dualisme Streuvels/Lateur, de ideologische diskrepantie tussen de twee ikken en het artistieke niveauverschil tussen de werken van Streuvels en die van Lateur zijn het scherpst waarneembaar in de periode waarin de kreatief onbelangrijke Lateur zijn alter ego Streuvels bijna volledig overschaduwd had. Streuvels (de man van het pseudoniem) heeft zich ook in zijn beste kreatief werk nooit helemaal kunnen losmaken van de hinderlijke Lateur-ik: anderzijds viel het Lateur veel gemakkelijker de kreatieve

[p. 108]

Hedwig Speliers (foto Jean Mil).

Streuvels lam te leggen. Kijk maar naar de door Lateur beheerste werken uit de tussentijd.

Dit fundamentele dualisme dat de schrijverspersoonlijkheid Streuvels konstitueert, wordt nu door Speliers als volgt omschreven: aan de ene kant heb je de vrijgevochten kreatieve Streuvels die onder zijn pseudoniem een aantal werken schreef waarmee hij reageerde tegen het sociokultureel erfgoed van zijn Westvlaamse achterland; aan de andere kant heb je ‘Frank Lateur, de brave huisvader die 's voormiddags zijn bomen snoeit en de beerput over zijn moestuin keert en 's namiddags zijn Stijn-Streuvels-plunje aantrekt en boeken schrijft’.

In de ‘omgeklede’ Streuvels huizen dan nog twee personen, nl. een die min of meer links denkt en allerlei taboes van zijn tijd op de korrel neemt, een ander die rechts denkt en het pseudoniem van Streuvels leent om reaktionair-paternalistische boeken te schrijven als bijvoorbeeld Stille Avonden. Volgens de tesis van Speliers heeft Streuvels het aan de stok met de kompleksen van Lateur, onder meer op religieus en seksueel gebied. Het is dan ook duidelijk dat de funktie van het schrijverschap bij Streuvels wezenlijk terapeutisch moet zijn. Schrijven is voor de kreatieve Streuvels een akt van zelfbevrijding, nl. een zich al schrijvende losworstelen uit het al te katolieke, al te puriteinse, al te reaktionaire Lateur-keurslijf. Dát is het ‘geval Streuvels’: een intrigerend en onverklaarbaar dualisme van twee personen die beiden onder hetzelfde pseudoniem schreven. Hedwig Speliers trekt de eerlijkheid van Streuvels niet in twijfel. De autenticiteit van de kreatieve Streuvels staat buiten kijf, maar ook in de kombinatie Streuvels/Lateur was de konservatieve Lijsternestbewoner even eerlijk met zichzelf.

In het licht van deze tesis bespreekt Hedwig Speliers al de Streuveliaanse tema's. Hij somt ze zelf een paar keer op: de vloek van de arbeid, de religie als dekor en dekorum, de verhouding van het individu tegenover de gemeenschap, de verhouding meester/slaaf in de feodale sociaal-ekonomische konstellatie van het Westvlaamse achterland, de suggestie van de seksualiteit in haar gefrustreerde vormen, farizeïsme, de drie levensfazen jeugd/volwassenheid/ouderdom met de aftakeling als hoogtepunt. Dit mensbeeld is pessimistisch en H. Spellers meent dit pessimisme te moeten verklaren vanuit een ‘persoonlijke, diepgewortelde ontgoocheling in de mens’.

De drie belangrijkste en altijd terugkerende tema's blijken te zijn: religie, seksualiteit, arbeid. Wat de religie betreft, deze is in de werken van de kreatieve Streuvels van 't begin af aan aanwezig als dekor, dekorum en vlucht. (De meditatieve Lateur die uit het achterland van erfelijkheid-jeugd-tijdsgeest komt, denkt en schrijft daar natuurlijk anders over.) Vroomheid betekent niet veel meer dan vormelijkheid en speelt overigens maar een kleine rol. Bij honderden Streuveliaanse personages blijft zij steken in ‘een zeer prekair, infantiel stadium’ van sentimenten, emoties, bijgeloof e.dgl. Soms komt ze nog voor als kompensatie (Lien uit Zomerdag), maar over het algemeen als ‘projektie, een inkarnaat van levensangst, een vluchtheuvel tegen het menselijk tekort’ (bij voorbeeld in Langs de wegen). Als de religie in uitzonderlijke gevallen gerationaliseerd wordt, leidt ze tot ongeloof (Albert Brondeel in Beroering over het dorp). Naast het verband tussen religie en seks, is nog opmerkelijk wat Speliers noemt

[p. 109]

de tellurisatie van de religie. De grondwaarden van de religie (God, eeuwigheid...) worden helemaal binnen de sfeer van de aarde getrokken en vermenselijkt.

Een ander belangrijk Streuveliaans tema is de niet-geïntegreerde seksualiteit, bezwaard door taboe, remming, frustratie en verdringing. In sommige van zijn meest aangrijpende verhalen toont de kreatieve (d.w.z. de zich aan zijn schrijftafel los-werkende) Streuvels aan ‘welke kalamiteuze effekten de door het katolicisme geboden onderdrukking of aanbevolen sublimatie, sorteren’. Meestal werpt de seksualiteit ‘zware slagschaduwen over het bestaan van zijn personages’. Dit is niet verwonderlijk, als men weet dat Lateur in het achterland het puriteinse schaamtegevoel met de moedermelk meekreeg. De puriteinse schroom is zo sterk dat Streuvels de intimiteit van de seksuele handelingen steeds verbloemd weergeeft, bij voorbeeld met behulp van beletseltekens of van suggestieve natuurbeelden.

Vooral de doem van arbeid en armoe, met al de sociaal-ekonomische implikaties van dit tema, heeft Hedwig Speliers in zijn essay gereleveerd. Vanwege Frank Lateur, die niet alleen over Streuvels' schouder méé-kijkt maar inderdaad méé-schrijft, is wat dit onderwerp betreft geen andere houding dan een reaktionaire te verwachten. Echt sociaal engagement is ook bij de kreatieve Streuvels zeldzaam. Hij nam als kreatief kunstenaar een middenpositie in, enerzijds afwijkend van de arbeidsopvattingen van de kerk, anderzijds sterk door de katolieke visie beïnvloed. Zijn visie op de arbeid en de sociaal-ekonomische verhoudingen is die van een ‘(bijna) feodaal begrensd auteur’. Meer zelfs, op bepaalde ogenblikken denkt hij niet enkel feodaal, maar ‘naïef en soms infantiel’. Streuvels beperkte zich tot een observatiehouding, waarmee hij niettegenstaande de grote artistieke waarde van zijn oeuvre niets, maar dan ook niets in onze maatschappij veranderd heeft. Speliers vindt het jammer dat een schrijver met het talent van Streuvels werkelijk niets bereikte of uitrichtte ten bate van de door hem zo meesterlijk geobserveerde arbeider-slaaf.

Tot daar deze korte voorstelling van de grondlijnen in Speliers' essay. Dit essay wil meteen een anti-essay zijn, d.w.z. een afrekening met het traditionele Streuvelsbeeld zoals de akademische kritiek het decenniën lang voorhield. Speliers meent dat de Streuvelsstudie nog moet beginnen en hij wou alvast op een heel nieuwe en schone lei het grondplan van de hoogstnodige re-interpretatie en re-evaluatie van Streuvels schetsen. Ik meen dat hij, wat de grond van de zaak betreft (de gesplitste ikken, het fundamentele dualisme) gelijk kan hebben, en dat nauwkeuriger wetenschappelijk onderzoek zijn grondintuïtie kan konfirmeren. Ik waardeer zijn eigen engagement dat dit antiessay inspireert, aanvuurt en opzweept, tot in het belachelijke toe. Waarom zou hij zijn hele persoonlijkheid, met al zijn letsels, frustraties, ressentimenten en rankunes, niet mogen uitspreken (en uitspuwen) in een gloedvol geëngageerd essay, zoals hij dat ook mag in een roman of dichtbundel? Het staat hem vrij als essayist zijn subjektivisme te verabsoluteren, zijn hele hebben en houden tegen Streuvels aan te gooien, Streuvels te herijken op de weegschalen van Nieuwpoort-aan-zee. Elke generatie heeft de taak het literaire erfgoed in háár tijd weer tot leven te wekken, en als een auteur daar niet tegen kan, is ie dood. Maar ik vraag mij af of Hedwig Speliers niet wat te ver gegaan is met zijn radikaal-subjektieve inbeslagneming van Streuvels. Ik was geneigd zijn anti-essay op de duur te gaan lezen als een persoonlijke belijdenis van de ik-schrijver Speliers, die Streuvels gaat gebruiken en manipuleren als punching-ball en zo maar wat aan power-training en body-building gaat doen met het materiaal dat Streuvels hem in de hand speelt. Als ik een introduktie tot Streuvels' werk wil, interesseert de privé-persoon Speliers me niet meer. Al de exhibities van de razende navelkijker Speliers vertroebelen op de duur de kijk op Streuvels. Maar in dit anti-essay is de privé-persoon Speliers even belangrijk als de ikken van Streuvels/Lateur. Van wetenschappelijk standpunt uit zou ik deze inbeslagneming van Streuvels door Speliers een geval van roofbouw noemen; als lezer van een essay, anti-essay of niet, van de schrijver Speliers kan ik in zijn Omtrent Streuvels wel in komen.

Marcel Janssens

Omtrent Streuvels, door Hedwig Speliers, Uitgeverij Sonneville, Postbus 1, Brugge 1. - 230 blz.