Ons Erfdeel. Jaargang 12

Een bijzondere ervaring met Nederlandse boeken in Tsjechoslowakije.

De volkeren die hun zelfstandigheid, hun onafhankelijkheid en hun taal niet als iets vanzelfsprekends en onbetwistbaars door al de eeuwen heen konden bewaren, hebben ook een specifieke verhouding tot hun letteren. Zulke volkeren lezen waarschijnlijk meer dan anderen, een boek behoort tot het alledaagse brood van alle mensen, om het zo maar eens te zeggen. Mijn volk, het Tsjechoslowaakse, leest graag. Elke donderdag verschijnen er nieuwe boeken - met een regelmaat van een degelijke klok. Een week tevoren krijgen de lezers en boekwinkels een aankondiging wat er de volgende week verschijnt en op donderdag gaan de meeste mensen dan een nieuw boek kopen, de biblioteken bestellen nieuwe aanwinsten, kortom: donderdag is de dag van het boek. Het was een stralende augustusweek, dit jaar, toen ik het bericht kreeg dat de volgende donderdag, de 22ste augustus, ook mijn vertaling van Jan de Hartog zou gaan verschijnen. Zijn drie detektives in één band, drie schattige F.R. Eckmartjes: De maagd en de moordenaar, Ratten op de trap en De drie dode dwergen. Aan vijftien eksemplaren, die een auteur of een vertaler gratis krijgt, heeft men nooit genoeg: men moet toch al de vrienden of familieleden bedelen. Ik streepte dus de tweenentwintigste augustus in mijn agende aan: ‘Jan de Hartog halen!’ Maar de tweeentwintigste augustus was mijn stad een belegerde stad, door de straten reden tanks, vlakbij ratelde een mittrailleur en voor de deuren van de winkels met levensmiddelen stonden rijen vertwijfelde huisvrouwen, die vanzelfsprekend geen voorraad eten thuis hadden, want wie had nog twee dagen tevoren aan zo iets gedacht? Een stad in een vriendelijke zon, maar een stad zonder kinderen, want die zaten allemaal thuis. Een donderdag zonder boeken.

Vrijdagmorgen. Het beeld was nauwelijks veranderd: weer de tanks, weer de vertwijfeling en vastberadenheid, weer de rijen vrouwen voor de winkels met levensmiddelen, maar toen ook gingen de luiken van andere winkels open. Alle winkels zijn staatsbedrijf in mijn land, de winkeliers hebben er dus geen baat bij of ze in zulke toestanden opengaan of dicht blijven. Het geld dat in het laadje komt is niet hun eigen bezit, maar toch voelden zij blijkbaar dat ze open moesten gaan, omdat ze juist met hùn waren het volk konden dienen. Het volk? Wat een woord! De mensen dan.

De boekwinkels gingen die vrijdagmorgen open.

Ja, ik weet het, ze gingen heus niet terwille van mijn Jan de Hartog open. De meeste Tsjechen gingen toen een boek kopen voor de kinderen die al de derde dag thuis zaten. Of een poëziebundel: De tors van de hoop door onze grote dichter Halas in 1938 geschreven... Maar de vriendelijke verkoopster, toen zij voor mij vijf exemplaren van Jan de Hartog inpakte, zei met een stille glimlach: ‘Goed zo, mevrouw. Men heeft ontspanningslektuur nodig om niet gek te worden in deze dagen.’

Het duurde zeven volle dagen. Zeven volle dagen alleen nieuwsberichten, mensen die aan de radio zaten, mensen die met een radio op straat liepen, ook jonge mensen die

[p. 185]

in die dagen jàren ouder werden. En de negende dag voor het eerst een poging om te normaliseren: een kindersprookje uitgezonden door de radio...

In de daaropvolgende dagen zette ik de radio weer aan, nog versuft van dat alles - even voor zeven uur, want wie zou in die dagen de nieuwsberichten niet beluisteren... En ik hoorde de aankondiging van mijn oude vertaling: Jos Vandeloo: Hoe laat is het, meneer? Het verhaal werd al meermalen uitgezonden, ik heb het - vreemd genoeg - nooit beluisterd, er nooit tijd voor gehad. En nu op eens weer. Vandeloo: Hoe laat is het, meneer? Een verhaal over de oermenselijke verhoudingen onder de mensen, over het begrip voor elkaar, over een band tussen de mensen in deze koele samenleving. En - wat was die band toen sterk, hier. Ik luisterde dus naar het verhaal...

Ik heb nooit een hoge dunk van mijn werk als vertaalster gehad. Ik heb zo ‘tussen de bedrijven door’ vijftien boeken vertaald, omdat ik het mooi vond, maar ik beschouwde mijn werk op de fakulteit altijd als véél belangrijker, want daar werkte ik met studenten, met levende mensen, en mijn taak en werk als moeder was natuurlijk nog véél belangrijker want daar ‘werkte ik’ met drie zich vormende mensjes. Boeken vertalen? Ja, heerlijk! Maar men zag de lezers niet, men had geen menselijk kontakt. Ik was altijd blij dat de boeken zo gauw uitverkocht waren en ik was blij met de prijzende woorden van de uitgevers, redakteurs of kritici, maar nou ja, het was ‘werk achter een schrijfmachine’. In vergelijking met de boeken die ik vertaalde, vaak pullen van 300 en meer bladzijden, was het verhaaltje van Jos Vandeloo een kleinigheid, een plezierig werkje van twee dagen; ik was het al lang vergeten. Maar op die dag, toen, voelde ik dat ik - een onbelangrijk mens - toch mocht bijdragen tot een andere normalisatie, een normalisatie zoals wij die zien. Mensen kunnen wanhopig, vertwijfeld, versuft, pessimistisch of optimistisch zijn, mensen kunnen ook vol moed en levensenergie zijn, maar altijd, altijd zullen er oude vrouwtjes zijn die naar een menselijk woord verlangen zoals in Hoe laat is het, meneer? En aan de andere kant weer mensen die naar een detective grijpen als de spanning niet meer uit te houden is.

En toen voelde ik dat het geen ‘dood werk achter een schrijfmachine’ is, geen werk zonder direkt kontakt, dat vertalen. En ik ga door. Want deze mensen, deze mensen hier, die zijn goede boeken waard.

Dr. Olga Krijtová, Praag