Ons Erfdeel. Jaargang 12

[p. 146]

beeldende kunst

Willem de Kooning.

Het tentoonstellingsseizoen, hier en daar wat eerder begonnen dan andere jaren, is ingeluid met een aantal voortreffelijke eksposities, terwijl er ook reeds enige veel belovende programma's zijn aangekondigd. De betere musea in Nederland tonen daarbij steeds meer te streven naar een logische samenhang van hun geplande eksposities, naar een beleid dus met een duidelijke lijn, hetgeen vanzelfsprekend het.begrip voor de tentoongestelde zaken ten goede komt en een edukatieve begeleiding vergemakkelijkt.

Zo biedt het Stedelijk Museum te Amsterdam gelijktijdig een uitvoerige ekspositie van Sam Francis en van Willem de Kooning. Beiden zijn, zij het ieder op eigen wijze, van beslissende betekenis geweest voor de Amerikaanse abstrakte schilderkunst van de jaren vijftig. In het Van Abbe Museum te Eindhoven zullen de twee tentoonstellingen, gewijd aan recente beeldende kunst in Zuid-Nederland, elkaar aanvullen en ondersteunen. Op de eerste ekspositie, vanaf 18 oktober geopend, worden jonge Limburgers en Brabanders voorgesteld, terwijl de zogenaamde Triënnale een overzicht biedt van het werk van de belangrijkste kunstenaars uit Zuid-Nederland en het Nederlands sprekende deel van België.

De tentoonstelling van Willem de Kooning is voor velen een geweldige openbaring geworden. Vele, zo niet alle, in beeldende kunst geïnteresseerden trekken dezer dagen naar het Amsterdams Stedelijk Museum en de waardering, de bewondering, zelfs de opgetogenheid is algemeen. Ook kunstenaars van de jonge of jongste generatie, die gisteren nog zeiden dat het ezelschilderij niet meer hoeft, staan stamelend ja te knikken ‘dit is het wel’ of ‘dit is alles’ of alle mogelijke predikaten van eigenlijk woordenloze verwondering over wat kunst kan doen. De Kooning blijkt niet alleen de grote gebarende schilder van de landschappen met hun weidse kleurvelden die lucht en land aanduiden, niet alleen de geëngageerde ironikus die enorme vrouwenbeelden schildert met grijnzende monden, hij blijkt ook de subtiele pursang-artist, die zijn hersens in zijn pols heeft en een sensibiliteit die voelt in beeldende kwaliteiten. En misschien juist daarom blijft onze bewondering bij stamelen: het is niet te zeggen waarom en in welk opzicht hij zo belangrijk is, of wat nu precies de betekenis is van zijn werk voor de ontwikkeling van de kunst, of wat zijn specifieke bijdrage is. Het is zelfs ondoenlijk om te verwoorden wat men ondergaat als men die tientallen schilderijen aankijkt en verrukt wordt... Ze hebben ook niets dogmatisch, niets beweerderigs, geen te verdedigen of aan te vallen stellingname. Ze zijn zo gewoon alleen maar schilderkunst - ja, men staat wel met de knieën te schokken, maar er valt niets zinnigs te zeggen. Dat zal wel een kenmerk zijn van de hoogste kwaliteit van kunst.

De story van Willem de Kooning is fascinerend. Het is het verhaal van de in Rotterdam in 1904 geboren jongen, die al op 12-jarige leeftijd zijn eigen kost moest verdienen en dat doet met het vervaardigen van reklameborden. En die talent heeft, de avondakademie volgt, want vooruit wil. Zes keer probeert hij naar Amerika te komen, drie keer legaal, als dekknecht of zoiets bij de Holland-Amerika Lijn, drie keer illegaal als verstekeling; de laatste keer gelukte. Dezelfde maatschappij bracht enige weken geleden de zending werken naar Nederland, een kostbare lading, voor vele miljoenen verzekerd, en begeleid door een museumman, die een voortdurend oog hield op de kratten met de inmiddels wereldberoemde schilderijen, die eigendom zijn van voornamelijk Amerikaanse musea en verzamelaars. In Amerika wilde de 21-jarige geld verdienen en zo snel mogelijk rijk worden om dan te schilderen in zijn vrije tijd. ‘Het enige woord dat ik kende was 'yes'’ verklaarde hij later; genoeg om een baantje als huisschilder te krijgen en dan komen bezoek aan musea en kunsthandels, de ontmoeting met de toen ook nog volledig onbekende kunstenaar Arshile Gorky en mede daardoor het besluit om van schilderen het hoofdberoep te maken en de andere baantjes erbij te doen: ‘De situatie was hetzelfde, maar zijn houding was anders’.

Een daarom fascinerende geschiedenis is dit begin en het vervolg van de Koonings kunstenaarsleven, omdat het leidde tot de geweldige kunst, waarvan we nu getuige zijn. Weinig uitzonderlijk is het misschien, als men bedenkt hoevelen zo'n artistieke sprong wagen. Met dit uitzonderlijke toch in het geval van De Kooning, dat zijn talent wordt gesteund door een groot karakter. Dat karakter leidde hem met groot geduld en met doorzettingsvermogen tot die eigen, rijpe kunst, waarvan we ervaren dat zij steunt op een lang leven gekoncentreerdzijn die op alle mogelijkheden bevattende,

[p. 147]

en toch eigenlijk simpele handelingen met verf, doek en kwasten.

Vervolgen we het verhaal.

In de vooroorlogse jaren speelde schilderkunst in de Verenigde Staten nog geen enkele rol. Wat kunstenaars als De Kooning en Gorky deden was enkel bekend bij een handvol kollega's, van een kunstwereld was amper sprake. Zelfs die kollega's zagen er niet veel in, laat staan de musea en de kritici, waarvan sommigen zelfs felle tegenstanders waren van ‘elke vernieuwing in de Amerikaanse kunst sinds Ben Shahn en Morris Graves’. Kollega's oordeelden, dat Gorky briljant was, maar niets origineels had, terwijl De Kooning het genie was, dat nooit een schilderij kon afmaken. Dat ‘onvoltooid-zijn’ van een schilderij en van een reeks werken zal inderdaad een kenmerk blijven: het was ook de reden, dat De Kooning pas na lang aandringen toestemming gaf tot deze overzichtstentoonstelling. Mr. E. de Wilde van het Stedelijk Museum bezocht hem in zijn atelier in The Springs Long Island, en was zelf verwonderd dat plotseling toch de toestemming kwam, om - voor het eerst - zijn schilderijen en tekeningen te katalogiseren en bijeen te brengen tot een overzicht van ruim 30 jaar. Het ‘onvoltooid-zijn’ is een bewust gevoel het schilderij en het oeuvre te moeten openhouden, beschikbaar voor alle mogelijkheden en ontwikkelingen; alsof het een levend iets is, met een begin maar zonder afgesloten einde.

Pas op het einde van de jaren veertig gaan in New York kunstenaars met min of meer overeenkomstige ideeën elkaar vinden: Franz Kline, Marca-Relli Barnett Newman, Gottlieb en Motherwell.

De Kooning was toen één van de oprichters van een ‘club’, die later Studio 35 zou heten en waar werd gediskussieerd en gepraat over de nieuwe kunst en waar ook de plannen ontstonden voor het eerste gezamenlijke optreden. De eksposities van deze kunstenaars deden het Amerikaanse publiek kennismaken met een eigen vorm van abstrakte kunst. De Kooning eksposeerde in '50 en '51 zijn voornamelijk wit-zwarte abstrakties en zijn tweede en derde series ‘Vrouwen’. Voor sommigen was die weer verschenen figuratie zoiets als verraad aan de abstrakte schilderkunst.

Typerend voor De Kooning echter is dat voor hem die scheiding of onderscheiding niet bestaat. Abstrakte vormen krijgen in zijn werk gemakkelijk een landschappelijke licht- en ruimtewerking, maar ook zegt De Kooning: ‘Het landschap is in de vrouw en er is vrouw in de landschappen’. De tegenstelling abstrakt-figuratief, die toentertijd de kunstenaars tot vechtens toe verdeelde, ervaart hij als een irrelevante zaak. Schilderijen als die uit de jaren '64 en '65 (‘Two figures’, ‘Two women’, ‘Singing Woman’ enz.) gaan wel over vrouw - hij begint altijd met de mond -, plakt soms een uitgeknipte foto van een gezicht in het midden van het doek, maar ze gaan evenzeer over de ruimte rondom de figuur en over licht; het meest gaan ze over het schilderen zelf: hoe dat vreemd genoeg op de één of andere wijze een verhouding blijkt te zijn met de werkelijkheid; wie langzaam, oncerebraal-overwogen, verfvlekken en lijnen gaat aanbrengen op een stuk wit linnen, blijkt een verbond aan te gaan met het mysterie en de magie van de werkelijkheid.

Onnodig het verhaal van De Koonings leven verder te vertellen; men weet dat hij in de jaren vijftig beroemd werd en voor minstens twee generaties Amerikaanse kunstenaars. Hij werd ook rijk, wat voor hem betekende dat hij de zolder in Manhattan kon ruilen voor een groot en goed geoutilleerd huis-atelier in The Springs op Long Island. Hij komt zelden naar New York, er wordt hard gewerkt - schilderijen, tekeningen en studies in alle formaten - in The Springs.

We weten nu, door deze geweldige tentoonstelling, dat De Kooning's werk niet dan na veel studie tot stand komt, dat hij langzaam schildert (en niet de ekspressionistische action-painter is, die men op grond van een paar stukken in Nederlandse kollekties in hem vermoedde), dat hij nooit een stijl hanteert, nooit zijn eigen schilderwijze imiteert; hij is op het ogenblik b.v. bezig met een letterlijk andere wijze van tekenen, alleen met de linkerhand, met gesloten ogen of kijkend naar de televisie, en wel om zelfs de fysieke aard van de handeling te veranderen, een aard, die langzamerhand ‘belast was met eigen stereotypen en konventies’. We weten nu ook hoe verfijnd en subtiel van kleur zijn vroege figuur-schilderijen zijn, zien beter de gevoeligheid van zijn schijnbaar achteloze lijn.

Een uiterst belangrijke tentoonstelling dus, die werd samengesteld door Thomas B. Hess, kunstkritikus en kenner van De Koonings werk en die als gast-direkteur voor deze ekspositie gefungeerd heeft in het Museum of Modern Art in New York, waar de tentoonstelling na Amsterdam en Londen te zien zal zijn. Thomas B. Hess schreef ook de bijzondere inleiding in de kataloog; daarin zijn ook een paar fragmenten opgenomen uit het boek dat Bert Schierbeek over De Kooning gaat publiceren.

Mr. Ton Frenken