Ons Erfdeel. Jaargang 12

Hugo Raes en de overlevingskansen

Na Een tijdelijk monument en Links van de helikopterlijn stelde Hugo Raes een nieuwe bundel verhalen (of gewoon: teksten) samen onder de titel Bankroet van een charmeur (1967). Een opvallend kenmerk van deze teksten is een speciale visie op en beleving van de tijd.

Ik wil daar gemakshalve twee polen in onderscheiden: de tijd-nu en de toekomsttijd. Aan de oorsprong van Raes' verbeeldingen ligt een koele tijdskritiek die gepaard gaat met gevoelens van onbehagen en wrevel. Raes leeft tégen de tijd-nu. Aan de andere pool ligt een tijd die in een niet nader bepaalde toekomst geprojekteerd is. Maar dit toekomstbeeld is geen produkt van een naief optimisme. Bij Raes kan de heilstaat, die per definitie in de toekomst ligt, geen gestalte krijgen in een onverdeeld gelukkig toekomstvisioen, want de feilen en ongemakken van de tijd-nu drukken té zwaar om in de verbeelding van de toekomsttijd zo maar weg-gedroomd te kunnen worden. Er blijft een bevreemdende spanning tussen de beide polen bestaan, wat met zich meebrengt dat het gedroomde of verbeelde heil altijd van binnenuit door angsten en twijfels wordt aangetast. Sommige teksten kunnen als science-fiktion beschouwd worden in die zin dat de schrijver bepaalde evolutielijnen ekstrapoleert en er in de verbeelding min of meer konkrete toestanden op borduurt. Maar de droom wordt metterdaad ontmaskerd en hij vertoont al de pijnlijke gebreken waaraan het bewustzijn zich nu kwetst en ergert. Deze onbehaaglijke dissonanten van het bestaan-in-de-tijd lijken mij de wezenlijke tematiek van de verhalen uit Bankroet van een charmeur te raken (het titelverhaal heeft er helaas weinig mee te maken).

Een overwegend motief is het verval. Een van de meest revelerende teksten heet overigens Een woord tegen het verval. De vervuiling van onze steden en woongebieden is maar een konkreet aanknopingspunt dat een symboliserend veralgemeningsproces op gang brengt. Vervuiling, vergiftiging, ontaarding, verwildering, aftakeling, verwording... vormen de gemeenschappelijke noemer van een onstuitbare evolutie die het laatste groene leven verstikt. Raes schrijft tégen de ‘koortsige waanzin’ van zo'n verwildering. Zijn engagement als schrijver ligt in de onthulling van de vernederende vervuiling die wij bewust-onbewust haar gang laten gaan. Zijn teksten stellen koel en klinisch een diagnose, als een teken aan de wand, maar eveneens met het stoïsche besef dat er ten gevolge van ons aller ‘Mitmachertum’ bezwaarlijk een efficiënte terapie gevonden zal worden. Een fatale weerloosheid loopt parallel met de onstuitbare krachten van verval en neergang. Ik noteerde zinnen als: ‘Er is geen ontkomen aan’ (78), ‘je kan er niet aan ontsnappen’ (88), ‘ik kon het niet helpen’ (126). Individueel en sociaal gezien is het waakzame bewustzijn overgeleverd aan een macht die sterker is dan de mens. Je kunt het kwaad met antenne-sprieten detekteren en er kille horentjes tegen opzetten, er is echter geen ontkomen aan.

Het motief van het verval komt ook voor in de gedaante van een onbestemd gevaar of dreiging. Het onontwijkbaar gevaar wordt symbolisch (in de trant van het hedendaagse zijdelingse, d.w.z. niet openlijk geavoueerde symboliseren) aanwezig gesteld in de vorm van wespen die een o zo riante, knus-burgerlijk residentiële wijk met koele trefzekerheid terroriseren (De wespen). In zijn beste verhalen werkt Hugo Raes met nauwelijks losgelaten alluzies en fijne understatements, die het spinrag van de dreiging trekje voor

[p. 140]

Hugo Raes (foto J. Polak - A.M.V.C.)

trekje opbouwen. Meestal zit de spanning, waarin de symbolische draagwijdte van zijn verhalen zich samentrekt, in de kompositie. Raes legt deelteksten (alinea's of zinnen soms) naast elkaar en uit de vreemde spanningen die tussen die deelteksten ontstaan, groeit een symbolische zin, die niet met zoveel woorden maar immanent in het geëlektrizeerde netwerk van konstaties gestalte krijgt. Zo duidt Raes in de slotalinea van De wespen het gevaar zo onopvallend mogelijk aan: ‘Achter de armstoel houdt het zich roerloos schuil, het ragfijn wezen, onzichtbaar haast. Onopvallend meelevend, zijn kleur aanpassend aan de achtergrond. Alleen 's nachts kruipt het, zich virtuoos bewegend, op de kamerplanten en de slapers’ (22). Zo 'n ingehouden spreken brengt het gevoel van weerloosheid in de gegeven kontekst des te efficiënter op de lezer over. Elders uit de angst zich in de vorm van angstdromen (Een spie van de tijd, De waarde der waarden). Het ligt voor de hand dat dit levensgevoel van nature een uitweg zoekt in het genre van de groteske. Hugo Raes heeft deze (wezensgetrouwe) voorliefde voor de groteske gemeen met zijn stadsgenoot Gust Gils, die de angst voor het verval eveneens afreageert in de ‘koortsige waanzin’ van groteske fantasieën. De wrevels over de ontluistering van het menselijk ras dat zich domweg laat degraderen, worden geneutraliseerd in grinnikende fantasmen, die tenminste, zolang de schrijf- of leesakt duurt, het solaas bieden van de gruwelijke grap. Ik vind dit in teksten als De verkiezing van miss Muze, De waarde der waarden en Een eigentijdse ervaring.

Daarnaast staan dan de verbeeldingen van de toekomsttijd. Opvallend in de verhalen van Hugo Raes is het voorkomen van kosmische grootheden als het heelal, de lucht, het licht, de zon, de zee. Ik leid daaruit af dat hij de voltrekking van het onheil als een kosmisch gebeuren voorstelt. Die kosmos is onveilig en onherbergzaam. In de science-fiction-teksten, die meestal spelen na de opruiming van het menselijk ras zoals wij het kennen, komt dit goed tot uiting. Dit is het geval in het verhaal De vondst (gesitueerd na de hergeboorte van het mensdom), Ter herinnering aan het menselijk ras, Een symbolies verhaal (over de vernietiging van een grote naamloze stad), Oudejaarsavond (in een toekomstwereld waar mannen en vrouwen gescheiden leven en waar het gemechaniseerde feestgejoel wordt voorgesteld als het aanschuiven voor een stempellokaal) en Van Brak tot voorbij evolutie. Het aangrijpendste verbeeldingsproza staat in Een zonsopgang. De tekst beschrijft een koïtus in de ruimte tussen twee wezens die een kombinatie lijken van mens-dier-robot. Alles verloopt gechronometreerd en gemechaniseerd, koel en hygiënisch als een komputor. Is dit een toekomstbeeld? Is dit een ekstrapolatie van de tijd-nu? In elk geval verbeeldt de tekst de onpersoonlijke standardisering van een bedrijf, waaraan de warmte van een echte intersubjektieve ontmoeting ontbreekt. Raes situeert zijn toekomstbeelden in het harde zonlicht, bij het onveilige water, op een kale berg. De situering van het menselijk drama in een vijandige kosmische ruimte verscherpt nog de pijnlijkheid van het verval. Ondanks de nabijheid van de oerstoffen van natuur en kosmos blijken de overlevingskansen (nu en later) nog vrij gering te zijn.

Ik wil deze korte beschouwing over Hugo Raes afsluiten met een opmerking over zijn stijl. Het enige stuk waarin hij afwijkt van zijn koerante schrijftrant, is de cerebraalassociatief opgebouwde fantasmagorie God (75-77). Elders weert hij ascetisch elk lyrisme. Hij dempt de emoties af onder kille mededelende zinnen. Hij suggereert op terughoudende manier en laat de lezer de symboliek van zijn autonome teksten vermoeden. Zijn stijl is slechts een registratieinstrument, waarmee, als op een radarscherm, barsten en deuken van het verval afgetast worden. Op enkele schaarse uitzonderingen na neemt de verteller genoegen met zijn funktie van kamera-oog. Dit is een

[p. 141]

uiterst koele variante van de emotie, een vrij abstrakte manier van schrijven, een beetje te cerebraal wellicht, maar in zijn beste momenten toch aangrijpend. Zoals gezegd, is Hugo Raes ook een vernuftig arrangeur. De kompositie van zijn korte verhalen wordt bepaald door cerebraal overleg. Zijn verhalen zijn ascetisch en terughoudend maak-werk, dat van de lezer een herhaalde inspanning vraagt, wil hij in dit onderkoelde universum écht thuis geraken.

Marcel Janssens