Ons Erfdeel. Jaargang 12

Couperus bij Van Deyssel en bij Popma.

Op 9 juni 1923 werd Couperus gehuldigd t.g.v. zijn zestigste verjaardag. De feestrede werd uitgesproken door Lodewijk van Deyssel, die deze dag tot de gelukkigste van zijn leven rekende. Toch kan niet worden gezegd, dat Van Deyssel er bijzonder gelukkig mee is geweest de gestalte van Couperus gedurende zo'n 35 jaar op zijn weg te vinden en voortdurend door de schrijver van Eline Vere voor de voeten te worden gelopen.

Dat begon al met Couperus' prozadebuut in 1889, dat betrekkelijk kort na Van Deyssels Een liefde verscheen en het zowel artistiek als kommercieel overtrof. Sindsdien ontwikkelde zich tussen de twee auteurs een soort kreatieve wedijver, waarbij Van Deyssel vrijwel steeds het onderspit moest delven. Steeds opnieuw vergeleek hij zijn werk met dat van Couperus, of nam hij zich voor soortgelijke journalistiek te bedrijven als de Hagenaar in zijn feuilletons en reisbrieven. Hoe diep Van Deyssels levenslange konfrontatie met Couperus wel ingreep in het schrijverschap van de eerste, blijkt overduidelijk uit een zee van notities in dagboeken en op handpapieren, uit vele brieffragmenten en citaten uit recensies, essays en andere geschriften van Van Deyssel en natuurlijk uit de twaalf recensies en de redevoering, die Van Deyssel aan Couperus wijdde.

Al dit materiaal is afgedrukt in Couperus bij Van Deyssel, de dissertatie waarop Karel A.P. Reijnders op 24 mei 1968 te Nijmegen promoveerde. Reijnders noemt zijn boek in de ondertitel een chronische konfrontatie in beschouwingen, brieven en kritieken, waarbij het woord ‘chronisch’ zowel het langdurige als het ietwat ziekelijke karakter van Van Deyssels preokkupatie met Couperus moet aanduiden. Het spreekt vanzelf dat dit boek in de eerste plaats over Van Deyssel handelt en niet zozeer over Couperus, al wordt Van Deyssel dan speciaal belicht als Couperus-beoordeler.

In die hoedanigheid trad hij voor het eerst op in 1884, toen hij Couperus vermeldde in het Overzicht der fraaie letteren, en wel als dichter van ‘het welbekende Lent van Vaerzen’. In 1889 ontpopte Couperus zich echter onverwacht als een uiterst modern prozaïst van klasse. In De Nieuwe Gids 5 (1890) deel II, wijdde Van Deyssel een zeer lovende bespreking aan Eline Vere. Een der boeiendste kanten van Reijnders' boek is, dat we het ontstaan van die recensie, waarover de kritikus een vol jaar werkte, op de voet kunnen volgen. We kijken de schrijver bij zijn werk van heel nabij en

[p. 136]

Louis Couperus.

Lodewijk van Deyssel.

uiterst nauwlettend op de vingers. Van Deyssel was nogal entoesiast over Couperus' roman, al had hij nog wel wat ‘opmerkingen in 't groot en in 't klein over dit werk’ te maken. Die betroffen vooral stijl en woordkeus.

Couperus schreef zijn recensent een brief om hem voor zijn gunstige bespreking te bedanken, waarop Van Deyssel echter niet reageerde.

In 1892 volgde Extaze. In zijn bespreking van deze roman stootte Van Deyssel Couperus voorgoed van zich af, hoewel hij ook over dit boek vol lof was. Het bezorgde hem een ‘schok der herkenning’, want de erin beschreven ‘sensatie’ was een wezenlijk bestanddeel van zijn eigen mystiek. Reijnders geeft ons een uitvoerig beeld van die mystieke opvattingen, waarbij hij ook grote aandacht besteedt aan de inspirators ervan: de H. Teresia, Ignatius, Ruusbroec en Maeterlinck. Hij toont ons ook hoe Van Deyssel herhaaldelijk getracht had zijn mystieke geestesbewegingen te verwoorden en, nu bij Couperus schijnbaar moeiteloos gerealiseerd zag, wat hij zelf nog slechts zeer moeizaam als mogelijkheden had weten aan te duiden. Couperus schreef wat Van Deyssel zo graag had willen schrijven. Opnieuw kwam dus de realiteit om de hoek kijken, bij Van Deyssel duidelijk vermengd met een dosis afgunst naast de hoogste bewondering. Hij kon moeilijk verkroppen ‘zijn’ sensatie bij een ander terug te vinden, eigende zich het boek als het ware toe en zette de auteur ervan bij alle bewondering toch nogal hardhandig en zelfs een tikje grof buiten de deur: ‘De Heer Couperus kan voor mijn part ophoepelen, met den Heer Couperus heb ik helemaal niets te maken.’ Tijdens het werken aan deze recensie, waarop Van Deyssel niet minder dan bijna drie jaar heeft zitten zwoegen, werd opnieuw een bedankbrief geschreven, nu door de recensent. Deze brief bleef onverzonden.

Extaze kon op Van Deyssel zo'n diepe indruk maken omdat 1889-1893 voor hem juist de jaren der mystiek waren en Extaze wonderwel paste in zijn mystieke stelsel, terwijl het een kernbegrip eruit, de ‘Sensatie’ verdiepte en bevestigde. Van Deyssels uitlatingen over de Sensatie - een begrip dat in elke publikatie over Van Deyssel nu wel zodanig is toegelicht, dat ik dat niet meer hoef te doen - worden door Reijnders in verband gebracht met het uit de psychologie bekende verschijnsel van het déjà-vu, met een vakterm paramnezie genoemd. Ook deze diepborende toelichting op Van Deyssels Sensatie-begrip behoort tot de belangrijkste gedeelten van Reijnders' rijke proefschrift. Hetzelfde geldt voor de

[p. 137]

ruime aandacht voor de invloed, die de lektuur van de geschriften van en over de H. Teresia op Van Deyssels mystiek heeft uitgeoefend. En opnieuw volgen wij het ontstaan van de recensie op de voet, tot deze na veel geploeter uiteindelijk verscheen in afl. 4 (maart 1895) van het Tweemaandelijksch Tijdschrift.

Van Deyssel oordeelde later negatief over Majesteit en Wereldvrede, terwijl Langs lijnen van geleidelijkheid en De Stille Kracht hem evenmin konden bekoren. De boeken der kleine zielen en Van oude menschen... spraken hem weer iets meer aan, tot hij n.a.v. het derde deel van De berg van licht weer in verrukking raakte. Na 1906 publiceerde hij tot 1941 niets meer over Couperus, al bleef de verrukking voortduren toen hij Xerxes las.

Al onthield Van Deyssel zich in die jaren van publikaties over Couperus, hij bleef zich wel met hem meten. Soms zelfs in zeer letterlijke zin, als hij het aantal letters van een werk van Couperus vergeleek met dat van een eigen werk. Hij probeerde reisbrieven gepubliceerd te krijgen in de trant van de ‘Reis-impressies’ van Couperus, wat hem slechts in beperkte mate lukte. Het is opnieuw boeiend te zien, hoezeer hij daarin echter toch zichzelf bleef. Ook als feuilletonist boekte hij niet de resultaten die hij wenste en waarom hij Couperus benijdde. In 1923 volgde dan de feestrede bij Couperus' huldiging, waarmee we weer op hetzelfde punt zijn aangeland als aan het begin van deze bespreking. Oud zeer, als Couperus' afzijdigheid van de kring der Tachtigers, schrijnde wat minder en Couperus bedankte Van Deyssel een paar dagen later opnieuw. En opnieuw liet Van Deyssel het kort daarop afweten; deze keer door in juli niet te verschijnen bij Couperus' krematie.

Reijnders' boek is behalve zeer lijvig ook ongemeen boeiend. Vanzelfsprekend belicht het de figuur van Van Deyssel wat eenzijdig, maar ondanks die beperktheid toch bijzonder scherp. Zeer belangrijk blijken de afrondende hoofdstukken over het dandyisme van zowel Couperus als Van Deyssel, over Van Deyssels mystiek, en over zijn kritische metode, zoals die naar voren komt in de in deze uitvoerige studie herdrukte Couperuskritieken en de voorbereiding daarvan. Tevens wordt ter afronding nog eens geresumeerd, waarom Van Deyssel Couperus uiteindelijk afwees én als dandy, én als symbolist en mystikus, én als taalkunstenaar. Mede om deze slotbeschouwingen zal Couperus bij Van Deyssel, ondanks de nadelen der eenzijdigheid en het wat beperkte gebied van onderzoek, in vele opzichten onmisbaar en onvervangbaar blijken.

Wie hetzelfde zegt over Beschouwingen over het werk van Louis Couperus door prof. dr. K.J. Popma kan moeilijk tot de deskundigen gerekend worden. Popma zelf is trouwens evenmin deskundig. Hij is hoogleraar in de wijsbegeerte te Groningen en te Utrecht, en men zou wensen dat hij zich tot de wijsbegeerte beperkt had in plaats van zich in genoemde beschouwingen te begeven op een gebied dat het zijne niet is.

Net als Reijnders gaat Popma van een bepaalde grondstelling uit. In tegenstelling tot Reijnders voert hij echter bitter weinig argumenten en nog minder dokumentatiemateriaal aan om de juistheid van zijn stelling aan te tonen.

Wil Reijnders een stuk literatuurgeschiedenis rekonstrueren, bij Popma gaat het om de levensbeschouwelijke kant van Couperus' werk. Hij neemt een verband aan tussen Couperus' levensvisie en bepaalde gnostische teologieën die hem beïnvloed zouden hebben. Die stelling wordt in de eerste 30 pagina's geformuleerd, waarna men in de volgende 238 pagina's een uitvoerige toelichting en een heldere uitwerking zou verwachten. Nooit echter weet Popma dat verband werkelijk aan te tonen; op zijn best komt hij tot het aanwijzen van plaatsen uit Couperus' boeken, die met de stelling verband zouden kunnen houden.

Het boek bevat bovendien een paar buitengewoon irritante elementen, zoals Popma's voorliefde voor aanstellerige woorden. Ergens schrijft hij, sprekend over ‘Majesteit’ en ‘Wereldvrede’: ‘Gewoonlijk vindt men het eerst verschenen boek in meer dan een opzicht beter dan het tweede’, waarna hij met misplaatste eigendunk vervolgt: ‘Het is wat spijtig, dat we van die zo gangbare mening moeten afwijken’.

Tenslotte is er Popma's onhebbelijkheid om apodiktische en dus aanvechtbare uitspraken zonder enige toelichting blootweg op papier te zetten. Een voorbeeld daarvan biedt de slotzin van blz. 258. Terwijl het verhaal De koelie dan nog niet eens ter sprake is geweest, schrijft Popma zonder meer: ‘Men kan zeggen dat “Ons dwaze bestaan” een ander soort feuilleton is dan “De koelie”. In de gedachtenwereld van Couperus schijnen ze een eenheid te vormen’. Punt. Nieuw hoofdstuk.

Gelukkig kan men dank zij Couperus zelf weer op adem komen, bijvoorbeeld door de vijfde druk ter hand te nemen van de uit 1917 daterende roman De Komedianten. Popma vindt dat boek zielloos en onbezield, maar naar mijn smaak is niets minder waar. Het is juist een buitengewoon levendig boek over de belevenissen van twee jonge toneelspelers, die enige tijd vertoeven in het

[p. 138]

Rome van keizer Domitianus om met hun kollega's de Melagiafeesten op te luisteren. Hun omzwervingen grijpt Couperus aan om heel het kleurrijke en veelbewogen leven van het keizerlijke Rome uitvoerig te beschrijven, waarbij zijn beroemde inlevingsvermogen de grootste bewondering afdwingt. De gladiatoren, de moordenaars en inbrekers, de publieke vrouwen en de dichters, de ambachtslui en de senatoren, de aanhangers en profeten van uiteenlopende religies en niet het minst de akteursgroep zelf komen onder zijn liefdevolle pen overtuigend tot leven. Over dat ondanks de wisselvalligheid van het lot toch levensblije bestaan, hangt dan de voortdurende dreiging van Domitianus' keizerlijke willekeur. Couperus zou Couperus niet zijn als die sombere noot ontbrak. De figuren zijn wel het tegendeel van onbezield, al zijn ze een beetje oververfijnd getekend.

Th. Herrman jr.

K.A.P. Reijnders: Couperus bij Van Deyssel kost f 62.50. De 5e druk van Couperus' De komedianten kost ingenaaid f 12,50 en gebonden f 17,50. Beide boeken verschenen in 1968 bij Atheneum-Polak & Van Gennep te Amsterdam.

K.J. Popma: Beschouwingen over het werk van Louis Couperus verscheen in 1968 bij Buyten & Schipperheyn te Amsterdam en kost f 12, -.