Ons Erfdeel. Jaargang 12

Bredero herdacht.

‘Gerbrand Adriaanszoon is gestorven den 23 Augusti 1618 op de ure zijnder geboorten tussen 9 en 10 uren voormiddags; kwam ter wereld 1585, den 16 Maart, ligt begraven in der Heiliger Stede. God geeft hem 't eeuwig leven. Amen.’ De vader van de dichter, Adriaen Cornelisz. Bredero, een welgesteld zakenman met kulturele interesse, noteerde deze woorden op het schutblad van zijn eksemplaar van Roemsche historie oft Gesten van de Romeinse geschiedschrijver Titus Livius. Op donderdag 26 september 1960 is met een bijeenkomst in de aula van de Universiteit van Amsterdam, de onthulling van een Bredero-monument op de Nieuwmarkt en de opening van een tentoonstelling in het Waaggebouw het feit herdacht, dat de dichter-toneelschrijver Bredero 350 jaar geleden op drieëndertigjarige leeftijd is overleden. Zijn dood kwam vrij onverwacht, al is bekend, dat hij lange tijd ziek is geweest. Er schijnt echter geen verband te bestaan met het feit dat hij negen maanden ervoor, terugkerend van een begrafenis in Haarlem, met zijn slede door het ijs is gezakt.

Het bronzen, bijna vier meter hoge beeldhouwwerk is ontworpen door de beeldhouwer prof. Esser. Het is geïnspireerd op Bredero's knapste literaire prestatie, het blijspel de Spaanschen Brabander; het beeld geeft het moment weer waarop de welbespraakte hoofdpersoon Jerolimo Trijn Snaps, een van de beide snollen in het spel, op kwasihoofse manier toevoegt:

‘O Joffrou wildy my een courtesy bewijsen, So laet u slave toe, dat hy u eensjens kust.’

Prof. dr. G. Stuiveling, voorzitter van het Comité Bredero Herdenking 1968, hield tijdens de ochtendbijeenkomst in de aula de openingstoespraak. Hij typeerde de dichter als een informeel en ironisch man, wiens werk altijd aktueel zal blijven, omdat hij zo'n groot en menselijk artiest was. Hierna hebben de hoogleraren dr. A. Keersmaekers uit Brussel en dr. A.G.H. Bachrach uit Leiden elk een facet van Bredero in het licht gesteld, resp. zijn relatie tot de Zuidelijke Nederlanden en die tot de Engelse toneelspelers van zijn tijd.

Prof. Keersmaekers heeft in zijn rede getracht drie vragen te beantwoorden: Bredero's relaties met en zijn visie en invloed op de Zuidelijke Nederlanden. Er is geen enkel bewijs dat de dichter daar ooit is geweest. J.A.N. Knuttel heeft dit in zijn Bredero-monografie wel gemeend, op grond van de milieuschildering in het werk van de dichter en op grond van Bredero's kennis van het Antwerpse dialekt. Van deze taal heeft hij overigens geen redelijk korrekte weergave gegeven zoals Huygens in zijn Trijntje Cornelisdr. Wel zijn er bewijzen te over, dat Bredero met Brabantse en Vlaamse immigranten op vriendschappelijke wijze omging. Zoals bekend, zijn na 1585, het jaar van de inname van Antwerpen door de Spanjaarden en de sluiting van de Schelde, vele Zuidnederlanders naar het noorden uitgeweken. Bredero's leermeester in de schilderkunst, de italianiserende Francesco Badens, was een Antwerpenaar; de dichter was bevriend met de Westvlaming Carel van Mander, die hij eerde met een sonnet en waarschijnlijk met een biografie; verder onderhield hij vriendschappelijke kontakten met de schermmeester Tibout, met de uit Gent afkomstige beroemde Leidse hoogleraar Daniël Heinsius en met Abraham de Koningh, wiens geboortestad Belle was. In de kring van uitgeweken Zuidnederlanders heeft Bredero zich thuis gevoeld. De waardering was wederzijds. Ook Bredero's vader had

[p. 134]

kontakten met Zuidnederlanders: hij verzamelde schilderwerken van Brabantse kunstenaars. Een interessant literair-historisch detail in dit verband is, dat Bredero's leermeester Badens een groot bewonderaar is geweest van de ‘beruchte’ ridder Theodoor Rodenburg!

Ondanks zijn vriendschappen heeft Bredero herhaaldelijk in zijn werk de Brabanders en de Vlamingen duchtig de mantel uitgeveegd. De hekeling van hun elokwentie en gewichtigdoenerij staat, volgens prof. Keersmaekers, in verband met hun verbasterende invloed op de taal: Bredero's geliefde Amsterdamse Hollands wemelde in die dagen van barbarismen, als gevolg van de verkeerde invloed van de zuidelijke taal die doorspekt was met Franse woorden. Van vijandschap tegenover de Vlamingen en Brabanders is bij Bredero geen sprake, integendeel zelfs; hij streed alleen voor een zuiver taalgebruik. De schuld van het taalbederf lag volgens Bredero overigens meer bij zijn onkritische stadgenoten dan bij de immigranten. Het is veelzeggend, dat uit het zuiden afkomstige kunstenaars dit puristische streven van Bredero hebben gesteund. In verband met Bredero's afkeer van taalbederf, besprak de Vlaamse hoogleraar de figuur Jerolimo uit de Spaanschen Brabander. Volgens hem is Jerolimo een meer positief personage dan tot nu toe door de meeste kommentatoren wordt aangenomen; ondanks zijn megalomanie en zijn bedriegen van ‘kleine luyden’ acht hij de kale jonker zo kwaad nog niet: Jerolimo toont zich superieur aan iedereen, hij beschikt over een knappe mensenkennis en in zijn gewiekstheid en galgehumor heeft hij trekken geërfd van Reinaert en van Uilenspiegel. Zo weet hij bijvoorbeeld de berekenende, materialistische huisjesmelker Gierighe Geraart en de sluwe Byateris, de uitdraagster en koppelaarster, op een superieure wijze te beduvelen. De zinspreuk van het spel: ‘Al sietmen de luy men kensse niet’, die ook door Gierighe Geraart wordt geformuleerd als iedereen in het spel door de schijn van Jerolimo's grootheid bedrogen is, interpreteert prof. Keersmaekers in een voor de hoofdpersoon positieve zin.

Bredero's invloed in het zuiden is beperkt gebleven. Er zijn aanwijzingen dat men zijn werk daar wel las, maar navolging vond hij alleen in de kluchten van de Antwerpenaar Willem Ogier, de Breughel van de Vlaamse toneelliteratuur.

Aan het eind van zijn feestrede kwam de Vlaamse hoogleraar met een verrassende mededeling: bij toeval heeft hij onlangs in Leiden een veertigtal teksten ontdekt, waarvan een gedeelte ook voorkomt in Breero's liedboeken. Hieronder bevinden zich het Aandachtig Gebed, waarvan tot nu toe werd aangenomen dat de dichter het op zijn sterfbed had geschreven en de beroemde gedichten aan Margriete, waaronder het magnifieke Adieulied. Margriete neemt in het Groot Liedboek een belangrijke plaats in. Tot dusver hebben Brederokenners nooit serieus rekening gehouden met een literaire fiktie. Vergelijk bijvoorbeeld de recente samenvattingen van Bredero's leven en werk in de Moderne Encyclopedie der Wereldliteratuur, dl. I, p. 548 en in de Grote Winkler Prins, dl. 4, p. 501. Door sommigen werd deze Margriete geïdentificeerd met een Margaretha Keyzer uit Hoorn. De ontdekte gedichten hebben echter als bron een serie novellen, die door Reinier Telle, een vriend van Bredero, uit het Frans zijn vertaald. In een van die verhalen is een zekere Margaretha een van de hoofdpersonen. Bredero heeft op zijn beurt de rijmloze tekst getransformeerd tot poëzie. Door deze ontdekking is de historiciteit van de aangebedene Margriete naar het rijk der literaire fiktie verwezen, waar zich Mooi-Aaltje ook al bevindt.

Uit het Moortje en uit een bewaard gebleven toespraak is bekend, dat Bredero heel ambivalent stond tegenover de vertoningen van rondreizende Engelse beroepstoneelspelers. Deze kwestie besprak prof. Bachrach in een geestige toespraak. Zowel in Nederland als in andere Europese landen oogstten deze spelers enorm veel sukses bij het publiek, en dat uitsluitend om hun akteertalent, want de Engelse taal waren nog slechts weinigen machtig. De Engelsen studeerden hun spel zorgvuldig in en ze onderstreepten daarbij de woorden door gebaren en mimiek. In zijn blijspel het Moortje stelt Bredero in een haarscherpe observatie hun techniek tegenover de onbeholpen, houterige, lesjesopzeggende rederijkers: ‘Sy (de Engelsen) spreeckent uyt haar geest, dees (de rederijkers) leerent uyt een rol.’ De desondanks afwijzende houding van Bredero jegens deze beroepsartiesten moet volgens prof. Bachrach gebaseerd zijn geweest op de frustratie van een kunstenaar die nieuwe wegen zocht, maar toch nog helemaal tot de rederijkerstraditie behoorde. Had de dichter het satirische blijspel van zijn Engelse tijdgenoten werkelijk gekend, dan zou hij dit zeker hebben gewaardeerd.

De ekspositie in de Waag, die een heel interessant beeld oproept van Bredero en zijn tijd, is voorbereid door een komité onder voorzitterschap van dr. S.H. Levie. Deze voortreffelijke presentatie laat geen romantische interpretatie meer toe; ze berust op wetenschappelijk vastgestelde feiten. Defi-

[p. 135]

nitief wordt afgerekend met de taaie legende, dat de vrijgezel Bredero een losbol, een drinkebroer en een rokkenjager zou zijn geweest. Alleen al de funktie van vaandrig in de schutterij, die Bredero bekleed heeft, kon iemand enkel verwerven op grond van ‘loffelijcke Zeden’. De dichter is volgens dr. Levie een man geweest van hoge morele beginselen. Dit is af te leiden uit zijn toneelwerk, maar vooral uit zijn lyriek; herhaaldelijk waarschuwt de moralist Bredero de toeschouwers en de lezers tegen hebzucht, egoïsme, dronkenschap en hoovaardij; hij spoort hen aan tot matigheid en schrijft over de nietigheid van de mens.

Leven en werk van Bredero staan op de tentoonstelling centraal. Herinneringen aan de rederijkers en aan tijdgenoten kompleteren het beeld. Talrijke boekuitgaven, gravures en schilderijen met parallellen aan scènes uit zijn literaire werk, geven een uitstekende indruk van het klimaat waarin de dichter leefde en werkte. Jammer genoeg is van Bredero's schilderwerk geen enkel gesigneerd stuk bekend. Wel zijn ons uit het testament van zijn vader een viertal schilderijen bij name bekend: David en Bathseba, David en Abigaël, Piramus en Thisbe en een Fortuin. Het laatste is een regelmatig en geliefd motief in zijn werk; zijn zinspreuk waarmee hij vaak ondertekende, luidde niet voor niets: ‘'t Kan verkeeren’. De grillige Fortuin immers kon het lot van de mens ten goede of ten kwade keren.

De ekspositie was geopend tot 25 november. Tijdens deze tentoonstelling gaf de stichting Dokumentair en Aktueel Teater onder leiding van Fons Eickholt een serie korte voorstellingen: op de woensdagmiddagen werd de skabreuze ‘Klucht van de Molenaar’ opgevoerd en op de zaterdag- en zondagmiddagen een luchtige literair-muzikale kollage.

In verband met dit jubileumjaar is een nieuwe, komplete bibliografie in voorbereiding, die de oude van J.H.W. Unger, die dateert uit 1884, zal vervangen. Prof. Stuiveling zal binnenkort een Memoriaal publiceren, waarin alle dokumenten en literaire gegevens over Bredero bijeen zijn gebracht. Onder supervisie van deze hoogleraar wordt dit jaar ook een begin gemaakt met een volledige heruitgave van Bredero's werk. Dit zijn zeer gelukkige initiatieven, want voor de bestudering van deze meest spontane en meest aansprekende Nederlandse renaissancekunstenaar bestaat tot nu toe geen goed wetenschappelijk apparaat. ‘De alderminste onder de rijmers’, zoals Bredero zichzelf noemt in zijn voorrede voor zijn tragi-komedie Griane, heeft zo'n lot niet verdiend.

Anton Claessens