Ons Erfdeel. Jaargang 12

[p. 114]

frans-vlaamse taaltuin
c. moeyaert ● menen (w.-vl.)

14.

Dries Ampoorter uit Groot-Bijgaarden schrijft me dat sjoptje, ‘glaasje’, in z'n geboortestreek (Nieuwkapelle) algemeen bekend was, met als synoniem kappertje. Volgens Gezelle in Loquela is schupware (een variant van schopware) voor winkelwaar ook gebruikelijk in Dikkebus. Gezelle beweert dat het Duits Schuppen (afdakje) van het ‘Nederduits’ afgeleid is en dat het woord ook in het Engels shop terug te vinden is. Het Frans échoppe zou volgens de Fransman Brachet van ons Nederlands woord afstammen. Met genoegen vernemen we van Ampoorter dat ook aan deze kant van de grens in West-Vlaanderen het woordje knikker in het dialekt niet onbekend is. Een nevenvorm van zieden blijkt ook nog in het Ninoofse levend te zijn, nl. zooien, aldus nogmaals onze zegsman Ampoorter. In Poperinge is de zegswijze bekend: e ziedende erwete, maar dan alleen nog figuurlijk, van iemand b.v. die erg ongedurig is.

Patrick de Verrewaere uit Lens heeft me verteld dat mensen uit Parijs of van dieper uit Frankrijk wel eens iemand uit het Noorden ‘un tiau’ noemen. Nu is het niet onmogelijk dat dit woord, dat ik nergens terugvind, en waarvan ik ook niet weet of ik het goed spel, een bepaalde uitspraak weergeeft van ‘thiois’ dat Diets of Dietser betekent. Als dat zo is - en ik hoop dat de een of andere filoloog erachter komt - dan is de cafénaam in Herzele ‘Au Thiauw’ misschien daarvan de hervernederlandste vorm, en zouden we te doen hebben met de meest ‘Dietse’ herberg wellicht van de Nederlanden. Nu is het ook mogelijk dat thiauw, zoals Jan Veys uit Dilbeek veronderstelt, een weergave is van de kreet van de eeuwige jager, nl. ‘teiho - teiho!’. Hiervoor verwijst hij naar de uitgave van Bachten de Kupe: ‘Sagen weerszijden de schreve...’ door A.M. de Vynck, blz. 55 vv.

U weet onderhand al wel dat ik graag ABN-woorden en ABN-woordorde opspoor in de Frans-Vlaamse dialekten, vooral als ze in ons huidige Westvlaams verdwenen blijken. U bent misschien verwonderd over dat ‘verdwenen’, maar - ofschoon dat niet zeker is - toch ben ik geneigd om met Gijs van Ryckeghem te veronderstellen dat wij in West-Vlaanderen sinds een drietal eeuwen, en nu nog, in ons taalgebruik sterk onder Brabantse invloed staan, zowel syntaktisch als leksikologisch. We worden in deze veronderstelling gestijfd, ondermeer door de nog altijd doordringende brabantismen (stekske i.p.v. sulfer voor lucifer, plezant, amaai enz.) Zeker blijkt intussen dat onze schrijftaal en zelfs ook die in Frans-Vlaanderen, sterk onder invloed van het Brabants stond in de XVIIe en XVIIIe eeuw. Maar hierover in een volgende bijdrage.

In La Voix du Nord verschijnt geregeld een verhaaltje onder de titel: ‘Les bonnes histoires de Batiche’. (Batiche is een Franse spelling voor Baptistje of Battisje, denk aan Tisje Tasje.) Enkele weken geleden kon je in zo'n verhaaltje lezen dat een zekere Diche (= Disje, verkleinvorm van Désiré?) een vriendelijke gewoonte op nahoudt: ‘il a l'habitude de donner un zoôt'che à Marit'che (= Marietje)’. Die stukjes zijn doorspekt met oude Duinkerkse Vlaamse woorden die nu nog mondgemeen zijn in deze verfranste stad. U zult direkt begrepen hebben dat dit onhandig gespelde ‘zoôt'che’ de weergave is van het Nederlands ‘zoentje’, een ABN-woord dat voor zover ik weet niet (meer?) gehoord wordt in enig Westvlaams dialekt.

Boer Joos uit Ekelsbeke is een van m'n belangrijkste vraagbaken. In die streek blijkt het zgn, algemeen Vlaams ‘valling’ gewoon onbekend, wel verkoed'n(h)eid, een woord dat toch niet zo ver afstaat van het ABN verkoudheid. Ik geloof niet dat wij in West-Vlaanderen in puur dialekt het woord ‘inschikkelijk’ zouden gebruiken. In Ekelsbeke is een insjikkiegen/hesjikkiegen man springlevend. In Steenvoorde wordt dat dan een sjikkiegen man. In Bollezele vingen we het woord dekanaat op, het Zuidnederlands dekenij is er onbekend, aldus de familie Petyt-Vitse. Eveneens in Steenvoorde - we hebben het natuurlijk van J. Tillie vernomen - is het woord verwarelen gebruikelijk voor verwarren. Toen ik Germain Derue na z'n optreden in Ekelsbeke naar Borre terugbracht, zei hij plotseling: ‘'k (h)en al de

[p. 115]

torre van Borre zien sjimmern tusjen de takn.’ In die betekenis nl. ‘zich onrustig en verward aan iemand vertonen’ (Van Dale s.v. schemeren, 6.) is schemeren bij mijn weten in onze dialekten ongebruikelijk.

Zeker is dat Frans-Vlamingen nooit koordje zullen zeggen, maar steevast touwtje zoals de oudere Westvlamingen. De Heer Ammeux uit Bollezele noemde de typische ‘oppergaai’ van de vogelmast oppervogel, een woord dat weer niet zover af staat van ‘hoofdvogel’ dat Paardekooper in z'n Taalgids als ABN opgeeft bij oppergaai.

In Volkerinkhove staat een vervallen molen (richting Lederzele), zonder wieken of trap, maar met een prachtig uitgesneden gevelveld. Boven de sierlijke bovenlijst kun je lezen: ‘gemakt door Ingelbertus... en Franc... de Smyttere, 1768.’ Maar op de staak staat netjes in een kransje het jaartal 1727. Wil dat nu zeggen dat ‘gemakt’ hersteld betekent. Dan zou dat goed Nederlands zijn voor ons Westvlaams ‘vermaakt’. Op de Franse stafkaart Cassel 5-6 vind je die molen niet ver van de fameuze Barrière française (een vroegere grenspost) en van de wijken ‘Middel Straete’, ‘Palderhouck’ en ‘Hofveld’.

Vrouwmoeder Monsterleet heeft ons weer verblijd met een syntaktische eigenaardigheid die de meeste Vlamingen Hollands in de oren klinkt, nl. het zetten van het scheidbaar voorvoegsel voor het hulpwerkwoord. Ik citeer het stukje zin: ‘... die dat uut kunne oede...’ ‘die dat uit kunnen houden’. Graag zou ik vernemen of niet ook in West-Vlaanderen zulke woordorde voorkomt. Dat zou zeker een goed middel zijn tegen de dwaze afkeer van sommige Vlamingen tegen een dergelijke zinskonstruktie.

Frans-Vlamingen blijken ook wel puristen te zijn. Op een keer vertelde de kastelein van ‘A la tête d'or’ in Waten (oorspronkelijk Het Gouden Hoofd natuurlijk) over de boten in de A van zo en zoveel vótn (vaten), waar hij dan vanzelfsprekend de tonnenmaat mee bedoelde: zoveel ton! In Rubroek spreekt kastelein Goudenhove niet van likeur, maar van fien drank (fijne drank). Een lelijk gallicisme zoals je wel eens in West-Vlaanderen hoort, nl. aksident, zal geen Frans-Vlaming willen gebruiken, ze verkiezen het woord rampe, en iemand die verongelukt is, heet er errampeneerd.

Nu nog vlug enkele streekeigen woorden uit de Zuidvlaamse Westhoek. Pas als je weet dat een sprienkel (verwant met springen) de sport van een ladder aanwijst, zul je de zegswijze verstaan:

wel elleeërd, mó kwaak esprienkeld

d.i. goed geleerd maar slecht (kwaak = kwalijk) in de praktijk. Let op de toespeling bij ‘geleerd’ op leer (= ladder). In Wormhout, zegt Gezelle in z'n Loquela, bestaat er zelfs een sprinkeling (natuurlijk als sprienkelieng uitgesproken) en dat betekent ‘trapladder met een drietal treden’ (volgens de Bo ook sprengels). Het opgegeven zinnetje in Loquela luidt als volgt: ‘Geef mij een sprinkeling om de bollaards te kunnen vlessen.’ Bollaards zijn knotwilgen en vlessen betekent zoveel als de jonge takken afhakken.

In het liedje van Germain Derue: ‘M'n man komt tuus, m'n man komt tuus, m'n man komt 't avend late tuus’ komen een paar typische streekwoorden voor. E kaffiemuuzl blijkt een ouderwetse koffiezak te zijn. E voetlieng is in Borre een sok, en vreemd genoeg in Ekelsbeke een licht pantoffeltje om in de rubber laarzen te dragen. Vrouwmoeder Monsterleet noemt een koffiekan ook wel eens e kaffiepottieze. Nu wordt de koffiezak niet meer gebruikt en het potje met filter boven op de koffiekan is er e kaffiebuuste. Ik vraag me af of we in het ABN over een evenwaardige tegenhanger voor dit voorwerp beschikken. Bij de Verlyndes in Zermezele kon ik nog een ander voorbeeld van de groeizaamheid van het Zuidvlaams opvangen, nl. e rooie dat zaaimachine betekent. Loquela kent wel het werkwoord rooien (Westouter en Millam) dat oorspronkelijk poten in ‘rooien’ (‘rijen’) betekent.

Om te besluiten nog een eigenaardig verschijnsel in de woordvorming. De heuvel tussen Steenvoorde en Kassel heet officieel (?) Mont des Récollets, maar in de volksmond Den Uwenberg zoals we duidelijk van de huishoudster van Pastoor Deconinck in Oudezele gehoord hebben. Bert Bijnens noemt hem in z'n onvolprezen gids Wouwenberg. Verdams Middelnederlands woordenboek kent alleen wuw, wouw, enz., maar niet ‘uw’ voor de roofvogel die onder de naam wouw ook in Van Dale voorkomt. Toch zou ik pleiten voor de naam Uwenberg, omdat die daar alleen in de volksmond voorkomt, zodat we er zelfs een geval van volksetymologie aantreffen in de naam van de villa aan de voet van die heuvel, met name: De Nieuwenberg. Ook Gezelle was bekend met het Westvlaamse synoniem uw voor wouw. (Zie Loquela, blz. 558). Hoogstwaarschijnlijk hebben we hier met hetzelfde verschijnsel te doen als bij woensdag/oensdag en worm/oorm, nl. het weglaten soms van de beginw, in onze westelijke dialekten.

Ook dit keer graag veel aan- en opmerkingen.

(Mijn adres: vander Merschplein 40, Menen.)