Ons Erfdeel. Jaargang 12

[p. 99]

toestand en perspektieven van de nederlandse literatuur in duitsland
jürgen hillner ● frankfurt/m.

Multatuli boekte de laatste grote doorbraak van een Nederlands schrijvende auteur in Duitsland. Titel na titel van zijn werk verscheen omstreeks 1900 in de vertaling van zijn promotor Wilhelm Spohr, die een paar jaar geleden in Oost-Berlijn gestorven is. Onvermoeibaar had de vertaler het werk van Multatuli in Duitsland beroemd gemaakt. Het hoogtepunt van zijn loopbaan beleefde Spohr toen in geheel Europa vertalingen uit het werk van Multatuli verschenen, waarvan er vele volgens de Duitse versie gemaakt werden. Al vullen de boekdelen, bij veel verschillende uitgevers verschenen, meer dan een meter van het boekenrek van de Duitse verzamelaar, toch is de belangrijke vernieuwer van de Nederlandse literatuur vandaag de dag in Duitsland vergeten. Het feit dat nog menig bejaard handelaar in oude boeken dit pseudoniem kent, verandert niets aan de werkelijkheid. Na 1914 verloren de kringen die belang stelden in de revolutionaire nieuwe denkbeelden van Multatuli aan betekenis, en op dat ogenblik had de letterkundige waarde van zijn werk de auteur een verzekerde plaats in het literair bewustzijn van de Duitse lezer moeten verschaffen. Een kritische vergelijking tussen het proza van Multatuli en de vertalingen van Wilhelm Spohr brengt dadelijk aan het licht dat dit niet gebeuren kon. Terzelfder tijd blijkt de diepe tragiek van de vertaler, die zijn levenswerk grondvestte op een middelmatig talent: hij kon in geen enkel opzicht aan de meeslepende stijl en de pregnante formulering van het origineel recht laten wedervaren.

De roem van Multatuli was een veelbelovende inzet en zou beslist een goede baanbreker geweest zijn, was de bestendigheid groter geweest van de door Multatuli beïnvloede groepen Nederlandse auteurs in de jaren 80 en 90 der vorige eeuw, tot aan de groep rondom ‘Forum’ omstreeks 1930. Maar herhaalde pogingen voor de laatste wereldoorlog, b.v. om de Duitse markt te winnen voor romans van Louis Couperus of de jonge Simon Vestdijk, mislukten. De interesse van de lezer had zich gekeerd naar andere produkten van Nederlandsschrijvende

[p. 100]

Jürgen Hillner.

[p. 101]

auteurs, die door de aktiviteit van de vroegere Insel Verlag in Leipzig met sukses in Duitsland hun intrede deden: de Vlaamse boerenromans van Felix Timmermans en Stijn Streuvels.

Pogingen om de huidige toestand van het Nederlandse boek bij uitgevers, literatuurkritiek, boekhandel en lezers met kennis van zaken op te nemen, leiden naar een vaag beeld, waarin Felix Timmermans, wiens boeken ook nu nog tot de stille bestsellers van de markt behoren, praktisch het enige ingeburgerde begrip is. Duitsland is wat de Nederlandse literatuur betreft, bij Felix Timmermans blijven stilstaan.

Sedert het midden van 1965 werd er echter op spektakulaire wijze een raam geopend op een andere, moderne Nederlandse literatuur: Das Buch Alpha van Ivo Michiels (vertaling van Georg Hermanowski), dat de edition suhrkamp in Frankfurt/M. in Duitsland introduceerde. De verrassende kwaliteit van deze roman overtuigde kritici en lezers: opvallende besprekingen en een vlotte verkoop vestigden de naam Ivo Michiels in het Duitse literaire leven.

De uitgeverij Suhrkamp ging door met andere titels:

So hat es begonnen, van Paul de Wispelaere, vertaald door Georg Hermanowski (1965);

Poesie, van Paul van Ostaijen, vertaald door Klaus Reichert (1966);

Grotesken van Paul van Ostaijen, vertaald door Gerda Dyserinck-Siecke (1967).

Horror Vacui, van Jacques Hamelink, vertaald door Jürgen Hillner (1967).

Al deze titels lokten goede, ten dele zelfs zeer goede kritieken uit en handhaafden zich op de markt met verheugende verkoopcijfers.

De edition suhrkamp is een enorme vangarm voor de beste teksten ter wereld, met interessante aspekten voor deze laatste. Bij deze uitgever hebben nu Nederlandsschrijvende auteurs hun plaats verzekerd. Het is voor de Duitse lezer gemakkelijker geworden het bestaan van een vernieuwde Nederlandse letterkunde te registreren, die ‘het literair scharnier’ Paul van Ostaijen, voornamelijk door zijn opzienbarende gedichten, voor hem plausibel maakt.

Intussen geraakte ook de jonge, ekspansieve Joseph Melzer Verlag in Darmstadt overtuigd van de mogelijkheden in het Nederlands taalgebied. Deze uitgeverij, die gelooft dat een geabsorbeerde erotiek en een agressief politiek engagement ook een niet gemakkelijke avantgarde zal helpen doorbreken, publiceerde in 1968 in snel tempo:

Ein Faun mit kalten Hörnchen, van Hugo Raes;

Aufstehn am Samstag, van Jan Gerhard Toonder;

Die Tränen der Akazien, van Willem Frederik Hermans;

Die Schrecken des Nordens, van Andreas Burnier;

allemaal in de vertaling van Jürgen Hillner.

Ook over deze nieuwe publikaties zijn de eerste goede kritieken verschenen, maar de uiteindelijke reaktie van kritiek en lezerspubliek moet men voor deze werken nog afwachten. Voor ‘Ein Faun mit kalten Hörnchen’ van Hugo Raes is de verkoop verrassend gunstig.

Een balans van de toestand van het Nederlandse boek in Duitsland voert enerzijds naar het ingeburgerde ‘image’ van de boerenroman, die in zijn beste voorbeelden stevig met het adjektief ‘Vlaams’ verbonden is, en anderzijds naar het ontluikend inzicht dat er sedert ongeveer 1950 tussen Brussel en Amsterdam een literaire vernieuwing plaatsvond, waarvan de voornaamste teksten betekenisvolle bijdragen zijn tot de Europese letterkunde, in veel gevallen zelfs tot de wereldliteratuur. De vertegenwoordigers van deze vernieuwing zouden voor belangrijke Duitse uitgevers wel eens zeer interessant kunnen zijn.

Wil het Nederlandse boek zich in de reusachtige vloed der jaarlijkse

[p. 102]

uitgaven (zowat 30.000) tot een vitaal bestanddeel van het literaire leven in Duitsland opwerken, dan dienen bij de propaganda voor deze letterkunde de volgende punten van een duidelijk werkschema in acht te worden genomen:

1.	De potentie van de Nederlandsschrijvende auteurs in België en Nederland moet gebundeld worden. Men moet één Nederlandse literatuur propageren.
2.	De grote bekende uitgevers en ook kleinere, aktieve uitgeverijen in Duitsland moeten hardnekkig overtuigd worden van de interessante mogelijkheden in de moderne Nederlandse literatuur.
3.	De boeken mogen in geen geval afzonderlijk verschijnen, noch met lange tussenpozen. In het verloop van ongeveer een jaar zou de moderne Nederlandse letterkunde essentiële trekken van haar gezicht moeten tonen.
4.	Komt de Nederlandse literatuur op de Duitse markt, dan moet haar een stelselmatige publiciteit te beurt vallen, van meer dan normale omvang.

Sedert Paul van Ostaijen en voornamelijk sedert ‘Forum’, waaraan in gelijke mate belangrijke auteurs uit België en Nederland meewerkten, is er voor de vertaling ervan geen steekhoudende literaire of taalkundige reden om voor haar beste vertegenwoordigers een onderscheid te maken tussen een Noord- en een Zuidnederlandse literatuur. Nog fataler zouden benamingen als ‘Vlaamse’ of ‘Hollandse’ literatuur zijn, want deze adjektieven zelf geven er al een provinciaal karakter aan. Niet alleen wordt er door de ondubbelzinnige benaming ‘Nederlandse literatuur’, in overeenstemming met de werkelijke verhoudingen en een groelende ideologische tendens, afgeweken van het regionaal ‘image’, maar bovendien schept de samenbundeling van alle literaire krachten de mogelijkheid uit een groter reservoir te putten. In Duitsland heeft men daar oog voor: alleen specialisten zullen een onderscheid maken tussen Duitse, Oostenrijkse en Zwitserse auteurs, in het eigen taalgebied en voornamelijk naar buiten leeft er maar één Duitse literatuur. Het gezicht van een Vlaamse literatuur als eksklusieve uitdrukking van de letterkundige produktie in de ‘beide Nederlanden’ moet gewijzigd worden, om hun opdringende jongere auteurs in Duitsland plaats en stem te gunnen, als bijdrage tot de Europese literatuur. Als eerste teken van een dergelijke samenbundeling moge de bloemlezing ‘Niederländer erzählen’ gelden, die aangekondigd is voor maart 1969, bij de S. Fischer Verlag in Frankfurt/M. In dit boek zijn telkens zeven bekende Belgische en Nederlandse auteurs vertegenwoordigd. Ze zullen in een eerste oplage van 30.000 eksemplaren met hun gebloemleesde teksten aan de Duitse kritici en lezers een goed inzicht verschaffen in de moderne Nederlandse letterkunde. Het boek sluit bewust aan bij belangrijke publikaties uit de Nederlandse literatuur in Duitsland.

In bijna geen enkele Duitse uitgeverij wordt er Nederlands gelezen. Bij deze uitgevers stapelen de eksemplaren zich op die de oorspronkelijke uitgeverijen en literaire agenten hen sturen, zonder dat deze boeken ooit konden aanspreken. Zelden ontmoette een titel via een advies of een bestaande gedeeltelijke vertaling (kwaliteit?) een grotere belangstelling. Alleen een volhardend aanbieden van goede vertalingen kan overbezette lektoren van Duitse uitgeverijen van de bruikbaarheid van Nederlandse teksten voor hun fonds overtuigen. Vakkundig en stelselmatig aanbod moet het lange sorteren in de uitgeverlien voorkomen en de aandacht van de lektoren opwekken. Uitvoerige toelichting over de plaats van de bewuste auteur in zijn eigen literatuur helpt de juiste waarde van het produkt bepalen.

Is men er eenmaal in geslaagd een uitgeverij van de kwaliteit van een

[p. 103]

auteur te overtuigen, dan komt het er op aan de uitgever duidelijk te maken dat het verspreiden van deze bepaalde auteur, uit een letterkunde die in Duitsland sedert lange tijd een merkwaardig en vaag gezicht heeft, waarschijnlijk zeer moeilijk zal zijn. Veel beter zou zijn de globale literatuur in een bepaalde tijdspanne met essentiële vertegenwoordigers op de markt te brengen. Maar dit kan nooit het werk van een enkele uitgeverij zijn. Dus zouden de betrokken uitgevers hun uitgaven volgens een plan op elkaar moeten afstemmen en de titels opvallend massaal laten verschijnen.

Het introduceren van belangrijke Nederlandse auteurs bij Duitse uitgevers die kritiek en lezerspubliek in beweging kunnen brengen, is geslaagd. Deze uitgevers hebben zich met een los gekoördineerde publikatie akkoord verklaard. Van het voorjaar 1969 tot het voorjaar 1970 komen belangrijke titels op de Duitse markt, in sedert lang niet meer geziene kwantiteit. Vanaf het najaar 1969 duiken de eerste ‘tweede titels’ van auteurs op, die ofwel al gepubliceerd werden, ofwel bij de lichting van het voorjaar 1969 zullen zijn. Dit wijst kritiek en lezerspubliek op het onvermijdelijk feit dat de betrokken uitgevers auteurs in hun fonds opgenomen hebben en geen boeken, met het doel deze auteurs te pousseren. De volgende kleine lijst vermeldt de voornaamste titels, ongeveer in de volgorde van hun toekomstige publikatie:

Op weg naar het einde en Nader tot u, van Gerard Kornelis van het Reve, in één band, bij Merlin Verlag in Hamburg.

Niederländer erzählen, gebloemleesd door Jürgen Hillner, bij S. Fischer Verlag in Frankfurt/M.

Een roos van vlees, van Jan Wolkers, bij Verlag Kurt Desch in München.

Ik ben maar een neger en Het verhaal van Matsombo, van Jef Geeraerts, in één band, bij Nymphenburger Verlagshandlung in München.

Een dagje naar het strand en De vis, van Heere Heeresma, in één band, bij Joseph Melzer Verlag in Darmstadt.

Poesie, van Lucebert, gebloemleesd door Jürgen Hillner, met een nawoord van Paul de Wispelaere, bij Suhrkamp Verlag in Frankfurt/M.

De Kapellekensbaan, van Louis Paul Boon, bij Carl Hanser Verlag in München.

Erzählungen, van Jacques Hamelink, bij Suhrkamp Verlag in Frankfurt/M.

Erzählungen, van Willem Frederik Hermans, bij Joseph Melzer Verlag in Darmstadt.

De vadsige koningen, van Hugo Raes, bij Joseph Melzer Verlag in Darmstadt.

Orchis Militaris, van Ivo Michiels, bij Suhrkamp Verlag in Frankfurt/M.

De avonden, van Gerard Kornelis van het Reve, bij Merlin Verlag in Frankfurt/M.

Terug naar Oegstgeest, van Jan Wolkers, bij Kurt Desch Verlag in München.

Orchis Militaris, van Ivo Michiels zal verschijnen in de vertaling van Georg Hermanowski, de andere titels in de vertaling van Jürgen Hillner.

De bovengenoemde publikaties liggen kontraktueel vast, en veel vertalingen zijn al in het bezit van de uitgeverijen. Veel heet ijzer uit de Nederlandse literatuur wordt nog gesmeed.

In de tijdspanne van ongeveer een jaar komt de moderne Nederlandse literatuur op de Duitse markt, echter als een essentieel geraamte, dat

[p. 104]

vanzelfsprekend geleidelijk een aanvulling volgens een vast plan nodig heeft. Op deze plaats moet nochtans andermaal op de reusachtige stroom gewezen worden van de jaarlijkse publikaties in Duitsland. De omgeving waarin het kind terechtkomt, kan door konkurrentie en oververzadiging dodelijk zijn. Op het gevaar dat de eerste schreden van de Nederlandse literatuur in Duitsland onopgemerkt blijven, kan niet genoeg gewezen worden. In dit stadium heeft ze verschillende soorten hulp nodig:

1. Inlichtingen, niet verplichtend en geordend, voor ‘opinion-making’ kritici, via gratis eksemplaren op hun privé adres. Een niet-ingelichte kritikus schrijft ofwel niet, ofwel zonder de juiste plaats van een publikatie in aanmerking te nemen. Hij moet ervan overtuigd worden dat er een eigen Nederlandse letterkunde bestaat (b.v. de auteurs die elkaar wederkerig beïnvloeden), die echter zeer ontvankelijk is voor uitwisseling met de wereldliteratuur. Bovendien moeten de kritici van het begin af ingelicht worden over het massale verschijnen van Nederlandse titels bij veel Duitse uitgevers.

2. De media pers, radio en televisie moeten zich over de nieuwe literatuur ontfermen.

3. Met advertenties moet de Duitse lezer attent gemaakt worden op de vertalingen uit de Nederlandse letterkunde en ertoe aangespoord worden ze te kopen.

4. Het opnemen van Nederlandse titels, via ‘Lizenzausgaben’, in de grote Duitse pocketseries moet nagestreefd worden. Via de grote, voordelige oplagen haalt het Nederlandse boek zodoende een brede verspreiding en een gunstige klassificering in aanzienlijke reeksen der wereldliteratuur.

5. De werkelijke literaire achtergrond van de moderne auteurs moet via essentiële publikaties bij de gepaste uitgevers toegelicht worden. Een belangrijk voorbeeld hiervan waren de publikaties uit het werk van Paul van Ostaijen bij Suhrkamp Verlag in Frankfurt/M.

Het Nederlandse boek moet een levend bestanddeel worden in het Duitse literaire leven: men moet het registreren en erover schrijven, het lezen en vooral kopen. Het hoofddoel van alle inspanningen moet het Nederlandse boek, in goede vertalingen, naast het literair prestige in Duitsland een goede markt bezorgen. Alleen de markt verzekert zijn bestaan.

De doorbraak van een nieuwe literatuur is afhankelijk van vele overwegend irrationele faktoren. Men kan haar de naar menselijke maatstaf gunstige voorwaarden en hulp schenken, maar ze heeft méér nodig: een hoge mate van geluk.

Wellicht slaagt de vereende kracht van Nederlandsschrijvende auteurs uit België en Nederland erin in Duitsland de aandacht op zich te vestigen. Dan zou voor hun een groot ogenblik aangebroken kunnen zijn, net zoals indertijd de vertalingen van Strindberg en Ibsen veel betekenden voor de Skandinavische literatuur. Sedert die doorbraak heeft de Skandinavische literatuur gezicht en gezag, en heeft ze dikwijls via Duitse versies de weg gevonden naar de uitgeverijen van de wereld.

Krachtens hun talent verdienen ook Nederlandsschrijvende auteurs een dergelijk sukses.

(Frankfurt/M., 18 oktober 1968. - Nederlands van Jan Deloof.)