Ons Erfdeel. Jaargang 12

[p. 43]

holland festival
léon schoenmakers ● 's-hertogenbosch

Tot de nieuwere symbolen van status en prestige waarmee iedere zichzelf respekterende natie haar kunst en kultuur naar buiten uitdraagt behoort sedert enkele jaren het zogenaamde uitwisselingsprogramma. Binnen het kader van een kultureel akkoord wisselen buurlanden en verre vrienden kunstenaars uit, die representatief zijn voor de eigen aard en het niveau van de kunstbeoefening. Maar ouder en belangrijker is het fenomeen festival. Na de Tweede Wereldoorlog heeft het festivalwezen zich, eerst in Europa en later ook daarbuiten, stormachtig ontwikkeld en ontplooid. Nu valt het niet meer weg te denken uit het geheel van kunstzinnige en kulturele aktiviteiten op de internationale evenementenagenda. Het festivalbedrijf was aanvankelijk een typisch zomerse zaak. Dat is wel verklaarbaar, want er moest een overbruggingsregeling getroffen worden voor de tijd tussen het slot van het aflopende winterseizoen en de start van het nieuwe. Tot het treffen van deze voorzieningen zagen vooral die oorden zich genoodzaakt, die als toeristische trekpleisters 's zomers met hele scharen vreemdelingen opgescheept zaten, die méér wilden dan alleen strandvertier. In Nederland ontwikkelde zich zodoende reeds na de opening van de Kurzaal te Scheveningen in 1885 een specifiek na-seizoen, vooral bestemd om de badgasten uit binnen- en buitenland niet volledig te versteken van kunstgenot. Hoewel er van meet af aan een specifiek beleid, afgestemd op het zomerse karakter van deze evenementen, achter de Scheveningse Kurzaal-koncerten bespeurbaar was, moet gezegd worden dat het kunstbedrijf aan de kust niet alleen met smaak en een fijne neus voor programmering heeft gezocht naar een serieus te nemen repertoire, maar ook naar artiesten die alleszins verantwoord waren, aankomende, die over onmiskenbaar talent beschikten, en gevestigde, die hun faam zonder meer waar maakten. Drie vermaarde orkestinstellingen hebben dank zij dit seizoen het hoofd boven water weten te houden. Bij de opening van de Kurzaal in 1885 vonden de nog jonge Berliner Philharmoniker er een toevluchtsoord waarin de zomermaanden zinvol rendabel gemaakt konden worden. De musici koncerteerden driemaal daags: 's morgens opgewekte ‘Kurmusik’, in de middag een operetteprogramma en 's avonds een klassiek koncert. Toen naderhand de stad Berlijn en de eksploitatie van het orkest te hulp kwam, gingen de zomerkoncerten in Scheveningen tot het verleden behoren. Maar intussen had een ander orkest zich reeds voorgesteld aan het Scheveningse zomerpubliek: het Concertgebouworkest van Amsterdam, dat zich eveneens om financiële zorgen de baas te kunnen blijven had laten winnen

[p. 44]

Ierlands Danstheater met Rococovariaties. Iland Festival - foto Maria Austria, Amsterdam).

[p. 45]

voor een zomerseizoen. Het derde ensemble, dat zich mede dank zij aktiviteiten in Scheveningen staande kon houden op jonge, breekbare benen, was het Haagse Residentie-Orkest, dat tot vorig jaar, toen de Exploitatie Maatschappij Scheveningen moest besluiten een einde te maken aan de vermaarde muziekzomer omdat instandhouding ervan financieel niet meer vol te houden bleek, het fundament is geweest waarop de Kurhaus-koncerten funktioneerden. Illustere dirigenten als Hermann Abendroth, Carl Schuricht en Ignace Neumark waren een reeks van jaren bekende namen op de affiches van de Scheveningse zomerkoncerten. Tal van vooraanstaande solisten uit binnen- en buitenland verleenden medewerking aan die koncerten en het laat zich denken, dat zij - evenals de badgasten - tijdens hun Scheveningse oponthoud het nuttige met het aangename kombineerden. Uit de Scheveningse zomerkoncerten is kort na de oorlog het Holland Festival ontstaan. Na een soort proefballon in de gedaante van een zomerfestival in 1947 werd een jaar later het eerste officiële Holland Festival gevierd, een manifestatie, die ook in Amsterdam voet aan de grond kreeg en waarin niet alleen de Maatschappij Zeebad Scheveningen, maar ook het Concertgebouworkest, de Nederlandse Opera en de Wagner Vereniging partic peerden. Geestelijke vaders van het Holland Festival waren mr. A. Adama Zylstra, sleutelfiguur van de Scheveningse zomerkoncerten, en mr. H.J. Reinink, direkteur-generaal van het ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen. Zij waren reeds tijdens de oorlog vervuld van en bezig met idealen, die gekoncentreerd waren op de stichting en organisatie van een bijzondere manifestatie waaraan de belangrijkste Nederlandse - lees: Hollandse - kunstinstellingen zouden deelnemen. Met de benoeming van Peter Diamand tot artistiek sekretaris van het Holland Festival in 1949 voorzagen de twee initiatiefnemers zich van een figuur, die voornamelijk internationaal uitstekend georienteerd bleek inzake de uitvoerende kunst en die bovendien een hoog ontwikkeld zintuig had voor public relations en representatie. Diamand was iemand met een formidabel geheugen en een brede kring van vrienden en kennissen in de internationale muziek- en teaterwereld. Hij was geen Nederlander van origine, maar een Duitser en die afkomst werd hem lang ietwat kwalijk genomen. Maar Diamand slaagde erin zich in Nederland binnen de kortst mogelijke keren een degelijke kring van getrouwen te verwerven en hij bouwde zijn relaties naar het buitenland met voo tvarendheid uit. In het kader van deze politiek werd het Holland Festival weldra meer dan een getuigenis van puur nationale kunstnijverheid, want voor de kosmopoliet Diamand was het bezig zijn met de organisatie van het festival niet zo zeer een ekspliciet Nederlandse zaak als wel een onderneming waarbij óók Nederlanders betrokken waren. Diamand spoorde met feilloze intuïtie snel de zwakke plekken in het Nederlandse muziek- en teaterleven op en vond die bijvoorbeeld in de verouderde programmapolitiek van de orkesten en het krampachtige ensemble-bedrijf dat de Nederlandse Opera trachtte in leven te houden. Diamand ging op zoek naar alternatieven voor die zwakke plekken in het buitenland en vond daar grote kunstenaars en gezelschappen bereid voor een gastoptreden in het kader van het Holland Festival. Op die manier stimuleerde Diamand het Nederlandse kunstleven tot een kritisch gewetensonderzoek over zijn struktuur en stijl en bij dat onderzoek hielp hij met waardevolle tips en adviezen, wetende dat hij op die manier gedaan zou krijgen dat sommige instellingen bijdragen zouden leveren op festivalniveau waardoor de harmonie tussen eigen en vreemde inbreng kwalitatief aan allure zou winnen. Het is hem gelukt en door zijn wereldwijde kijk op ontwikkelingen en evoluties in het internationale kunstbedrijf, zijn vooruitziende blik en zeldzame feeling voor wat ‘morgen’ in het brandpunt van de artistieke aktualiteit zou staan, heeft Peter Diamand van het Holland Festival een trefpunt gemaakt van vermaarde artiesten, die te zamen een menu voorbereidden dat Nederlander én toerist in gelijke mate begon te boeien. Diamands festivalpolitiek smaakte geleidelijk aan naar meer en met het jaar werd het aandeel van buitenlandse kunstenaars en ensembles

[p. 46]

De Nederlandse Operastichting met Platée van Rameau. (Holland Festival - foto Maria Austria, Amsterdam).

[p. 47]

groter en overwegender voor de imago van het feest, dat zich in Den Haag-Scheveningen en Amsterdam koncentreerde. Diamand was eigenlijk meer in den vreemde dan in eigen land. Hij bezocht alle belangrijke festivals, operagebeurtenissen en muziekevenementen en legde terstond kontakt met die lieden, die hem van belang leken voor een optreden in het Holland Festival. Hoewel hem van buitenaf kritiek niet bespaard bleef, heeft de leiding van het Holland Festival - en met name voorzitter H.J. Reinink - altijd loyaal achter hem gestaan. Diamands oogappel was de Holland Festival Opera waarmee hij rechtstreeks konkurreerde tegen het middelmatige repertoirebedrijf en tegen de Nederlandse Opera als direkt slachtoffer daarvan. De Holland Festival Opera was een typische eksponent van het stagione-systeem, dat door Diamand als een van de eersten werd erkend als dé muziekteater-vorm van de toekomst. Hij engageerde voor de duur van een reeks voorstellingen in het kader van het Holland Festival een ensemble solisten van de eerste rang, zangers, die voor Nederland tot dan toe onbereikbaar waren geweest, overreedde regisseurs, dekorateurs en dirigenten van naam en produceerde dusdoende operavoorstellingen, die opzien baarden. Daarbij schuwde Diamand het eksperiment niet. Herscheppers, die met een interessant dramaturgisch idee voor de enscenering van een schijnbaar dood-gespeelde opera rondliepen, konden rekenen op de nieuwsgierigheid of de stimulerende belangstelling van Peter Diamand. Musikologen, die in archieven tot dusver onbekende partituren van opera's ontdekt hadden, werden bijna altijd door Peter Diamand als een van de eerste geïnteresseerden ontdekt en hij praatte net zolang met hen tot ze de eerste reproduktie van hun ontdekking aan het Holland Festival hadden afgestaan. Wat de Nederlandse Opera niet kon brengen door gebrek aan vindingrijkheid, fantasie, dramaturgisch besef of mankracht haalde Peter Diamand uit het buitenland; vooraanstaande operahuizen reisden met man en macht naar Nederland voor enkele eksquise gastvoorstellingen, die handen vol geld kostten, maar waaraan de direkteur van het festival altijd wel een mouw wist te passen door bijvoorbeeld de regering van het land van herkomst aan het verstand te brengen, dat zij zich niet achteloos of belangeloos kon onttrekken aan de konsekwenties, die een en ander voor het prestige van het land zou hebben. Diamand was een artiest en zakenman van formaat, die het Holland Festival in luttele jaren op een plan wist te brengen, dat Nederland verbaasde en het buitenland verrukte. Tientallen en later honderden kritici maakten hun opwachting in Den Haag-Scheveningen of in Amsterdam en zij namen de primitieve akkomodatie waarover het festival moest beschikken voor lief omdat hun zingende of musicerende idolen dat ook al hadden gedaan en omdat het belang van de gebeurtenis, die zij bijwoonden, daar ver boven uitsteeg.

De ambitieuze en ekspansleve Diamand zag zich in zijn visionaire beleid eerder gehandikapt dan geholpen door het land waarvoor hij internationaal zoveel goodwill kweekte. De kritiek op het feit, dat hij van het Holland Festival eerder een internationaal dan een Hollands evenement maakte, zal hem het minst beroerd hebben. De skepsis, die de uitvoerende kunstinstellingen, die zich tekort gedaan achtten, hem toedroegen wist hij altijd wel zo te keren, dat het gebrek aan eigen inbreng verholpen kon worden door de inschakeling van een regisseur of dirigent of koreograaf, die mét een Nederlands ensemble een geheel andere richting insloeg dat tot dan toe bewandeld was. Waarna beide partijen elkaar konden gelukwensen met het resultaat. Maar ernstiger faktoren, die het Diamand op den duur onmogelijk maakten zijn idealen te verwezenlijken, waren op de eerste plaats het gebrek aan geld en vervolgens onvoldoende ruimte. In beide opzichten heeft hij zo weinig vruchten geplukt van zijn onophoudelijk gehamer op het labiele en op den duur niet meer houdbare ervan, dat hij twee jaar geleden besloot het financieel heel wat florissantere festival van Edinburgh te gaan leiden. Het Holland Festival bedruipt zich 21 jaar na stichting nog altijd met een rijkssubsidie, die minder dan een

[p. 48]

elle van Bredero (Holland Festival - foto Maria Austria, Amsterdam).

[p. 49]

miljoen gulden bedraagt. Dat is geen basis voor een festival, dat een maand lang dag na dag evenementen op velerlei gebied in allerlei centra diende te spreiden. Wat de steden, waarin het festival zich grotendeels afspeelt, daaraan nog toevoegen is volstrekt niet toereikend om het Holland Festival als prototype van een manifestatie, die niet alleen op het snob-appeal van de verwende toerist maar ook op het verrijken van de kunstzinnige en kulturele bagage van de gemiddelde Nederlander is afgestemd, in stand te houden, laat staan uit te bouwen in de richting van een instituut, dat niet alleen het establishment, maar ook de avantgarde in de kunst het zijne geeft. Want ook voor het festivalbedrijf geldt, dat het moet vooruitzien om zich staande te houden in de ‘Umwertung aller Werten’ die zich van de scheppende en herscheppende kunst meester gemaakt heeft. Met wat de traditie voortbracht alléén zal het festival zich na verloop van enkele jaren niet meer overeind kunnen houden, wanneer het altans interessant wil blijven voor een jonger publiek, dat veel ontvankelijker is voor het eksperiment, het onalledaagse en het avontuurlijke in de kunst dan een oudere generatie. Het werd reeds bewezen met Labyrint van Peter Schat cum suis drie jaar geleden, het werd bewezen met modern eksperimenteel toneel, met eigentijdse dans en hedendaagse muziek, die een volmaakt nieuw publiek naar het Holland Festival én naar de ensembles, die er voor tekenen, trekken, een publiek, dat ook gedurende het seizoen, zij het vooralsnog in bescheiden aantal, blijft komen.

Voor een Holland Festival, dat willens en wetens naar een koers streeft, die bij de tijd is en, wanneer het kan, die tijd net even vóór blijft, openen zich bijzondere perspektieven voor de naaste en de meer verwijderde toekomst. Het Holland Festival als avantgarde-festival lijkt een bestemming die, mits iedere daarbij betrokken instantie bereid is con amore mee te werken, voor een beduidende voorsprong op ieder ander soortgelijk evenement in Europa kan zorgen. Voor dat Holland Festivalnieuwe stijl is niet alleen een staf nodig, die visionnair mee-schept met de hedendaagse kunstenaar door sfeer en mogelijkheden te kreëren voor een verantwoorde uitvoering van zijn werk, maar ook geld, uitgegeven door een overheid, die beseft dat zij evoluties genereus dient te volgen, minstens even loyaal als de met subsidies gekonserveerde tradities, én een akkomodatie, die zich ver verwijdert van het konventionele ten aanzien van teater en koncertzaal. Het eksperiment is Diamands sterkste troef nooit geweest; hij deed zoals Karajan: het beste van de traditie konserveren met optimale middelen. Daarmee heeft hij het Holland Festival in ieder geval de faam van een zeker establishment bezorgd, dat bezoekers uit alle delen der aarde, en niet alleen kulturele toeristen, naar de Lage Landen trok. Maar nu Diamand weg is, is het moment daar een era af te sluiten en het Holland Festival een nieuw gezicht te geven. Dat degenen, die het inmiddels tot drie weken verkorte festival tans programmeren en organiseren, op zijn minst aarzelen bij het maken van een keuze, het zetten van een beslissende stap vooruit, werd dit jaar duidelijk. Dit Holland Festival hobbelde nog zonder schokken achter ontwikkelingen en symptomen aan, die grotendeels verleden tijd waren, ook al behoorde veel dan nog tot een nabij verleden. Het programma keek eerder achterom dan vooruit en had praktisch geen weet van wat er zich in het heden afspeelt: Hymnen van Karlheinz Stockhausen was een aardige uitzondering. Maar die was niet symptomatisch voor het totale aanbod.

Een bredere momentopname van de tijdsgeest in de vorm van een kern van enkele eksperimentele muziek- en teaterevenementen zou het festival de imago gegeven hebben dat het met beide benen bewust in de aktualiteit van het kreatieve kunstgebeuren staat. Maar in de twee belangrijkste sektoren van het programma - opera en toneel - was daarvan niets bespeurbaar. En wanneer het Holland Festival zich dan niet geroepen voelt om een kreatieve taak te vervullen, is er nog altijd de

[p. 50]

Nederlandse Operastichting met Salomé van R. Strauss. land Festival - foto Maria Austria, Amsterdam).

[p. 51]

land Festival kansen voorbij laten gaan. Eigen produkties als Lucelle en Macbeth bleken als grootste gemene delers van een konservatieve teaterstijl meer teleurstellingen dan verrassingen op te leveren. Wanneer instituten als de Nederlandse Toneel Manifestatie en de Holland Festival Opera zich blijven toeleggen op het uit de mottenballen halen van gekonserveerd repertoire overleven ze zichzelf waarschijnlijk binnen afzienbare tijd. Het Holland Festival zou er verstandig aan doen juist deze twee gelegenheidsinstellingen te benutten voor de verwezenlijking van een programmabeleid, dat van kreativiteit en originaliteit, van het besef van de noodzaak tot eksperimenteren met de scheppende en herscheppende ideeën van het eigentijdse teater getuigt. Een sektor, die zeer noodzakelijk nieuw leven ingeblazen moet worden door het Holland Festival is die van de muziek. Tot nog toe zijn praktisch alle initiatieven en aktiviteiten in dit domein overgelaten aan de symfonieorkesten en andere instrumentale formaties. Waar dit toe geleid heeft is dit jaar duidelijk geworden. Het Residentie-Orkest organiseerde een Schönberg-Berg-Webern-cyklus op waarachtig festivalniveau. Men kan het het Haagse orkest niet verwijten dat de muziek van de zogenaamde ‘Weense School’ nog altijd niet geïntegreerd is in het gangbare repertoire en dat ze een speciale presentatie nodig heeft om aan populariteit te winnen. Het Residentie-Orkest heeft er blijk van gegeven dat het zijn aandeel in het Holland Festival niet wil laten verzanden tot een soort feest der herkenning dat in het Amsterdamse Koncertgebouw gevierd werd. Het Koncertgebouworkest had natuurlijk een pracht van een ekskuus achter de hand: de medewerking aan Salomé van Richard Strauss, maar op de keper beschouwd ging die vlieger toch niet helemaal op. Want in dat geval zou ieder Nederlands symfonieorkest dat bij tijd en wijle de operastichting te hulp komt en dan niet zelden minstens even bewerkelijke partituren op de lessenaars krijgt zijn koncertseizoen op halve kracht moeten terugschakelen. Wat niet gebeurd is tot nog toe. Maar 's lands eerste orkest maakte het zich nogal makkelijk met Mahler, Tsjaikowsky en Richard Strauss. De traditie kraaide koning aan de Van Baerlestraat; Bernard Haitink schijnt het Holland Festival voor kennisgeving aan te nemen en over te gaan tot de orde van het alledaagse repertoire. Het Holland Festival zal de Nederlandse symfonie-orkesten uit hun lauwheid en onverschilligheid moeten proberen te halen zodat er weer koncerten worden geprogrammeerd die de plat getreden perken bewust te buiten gaan. In meerdere mate mag het beleid van het Residentie-Orkest daartoe direktieven aandragen, maar ook het Rotterdams Philharmonisch Orkest bleek al aardig op weg met een modernere aanpak van het repertoirebeleid. Opdrachten op aanzienlijk ruimere schaal dan tot nog toe gegeven zullen bij dit reaktiveringsproces waardevolle stimulansen zijn.

Eén ding is intussen wel duidelijk: het bestuur van het Holland Festival heeft na het vertrek van Peter Diamand een beleidsverzuim begaan door de aan de funktie van direkteur verbonden artistieke verantwoordelijkheden niet over te dragen aan een afzonderlijke figuur. Er is te lang geïmproviseerd en gevreesd moet worden dat het Holland Festival daar nog mee bezig is, ook al is er formeel in de taakverdeling voorzien. Hoewel bestuur en direktie zich in hun beleidsvoering laten adviseren - door respektievelijk Peter Diamand en dr. Jos Wouters - en er nog een adjunkt-direkteur en een programmaleider beschikbaar zijn, zal het Holland Festival er terwille van zijn internationale reputatie en kontakten waarschijnlijk niet onderuit komen een figuur van formaat met entree allerwege tot artistiek direkteur te benoemen. Wanneer die in eigen land niet te vinden zou zijn, moet er maar wéér in den vreemde naar gezocht worden. Dat is geen schande voor een festival, dat grotendeels op internationale voet leeft.