Ons Erfdeel. Jaargang 12

[p. 38]

Ton Lutz (foto Maria Austria, Amsterdam).

[p. 39]

vlaams toneel in nederland
andré rutten ● amsterdam

Laten wij beginnen met de dingen ronduit bij hun naam te noemen: het Vlaamse toneel is voor de Nederlandse toneelliefhebber lange tijd een sterk achtergebleven kultuurgebied geweest. (Geweest?) Misschien zijn de Vlaamse akteurs zelf zich dat veel meer bewust dan de Nederlandse schouwburgbezoekers, die lang automatisch zijn weggebleven als zij naar een Vlaamse toneelvoorstelling hadden kunnen gaan. Herman Teirlinck, die een onuitwisbare rol heeft gespeeld in de nieuwe ontwikkelingen binnen het Vlaamse toneel, heeft daar ook een verklaring voor gegeven. Kort weergegeven zei hij, dat het toneel in Vlaanderen aansluit bij het middeleeuwse toneel, en dat de hele Renaissance, waarvan het Nederlandse toneel de voortzetting is, in het toneel van Vlaanderen geen rol heeft gespeeld.

Er is, dacht ik, nog iets anders, alhoewel het er mee samenhangt. Toen de Nederlandse gewesten op het einde van de middeleeuwen uit elkaar dreven, is in Vlaanderen niet alleen het Vlaamse toneel tot stilstand gebracht, maar heeft het hele Vlaamse volk geen kans meer gehad op kulturele en maatschappelijke ontplooiing. In sterk verkort perspektief gezien heeft dit er toe geleid, dat het Vlaamse toneelpubliek tot in onze tijd voor het grootste deel een volkspubliek was en het toneel zelf een mengvorm van amateur- en beroepstoneel, terwijl het in Nederland vooral de gegoede burgerij was, die naar de schouwburg ging en daar een soort kunstteater verwachtte. Dat gaat voor het hedendaagse toneel ook niet zo verschrikkelijk ver terug, maar in ieder geval tot aan het einde van de vorige eeuw, toen J.B. Schimmel de Amsterdamse Stadsschouwburg aan een artistieke zuivering onderwierp.

Het is wel grappig, dat nu, bijna een eeuw later, Hugo Claus als een Vlaamse Schimmel optreedt en in zijn poging om het Vlaamse toneel

[p. 40]

niet zozeer artistiek als wel teatraal te zuiveren in dezelfde slag tracht dat Vlaamse toneel te doen belanden in een stadium, waarvan het Nederlandse toneel ook nog maar de drempel ziet.

Ik neem nu maar aan, dat iedere lezer van dit tijdschrift het plan T 68 kent, dat Hugo Claus heeft gepubliceerd, samen met de wetenschappelijke teoretikus en toneelkritikus Carlos Tindemans en met de in Nederland spelende Vlaamse akteur Alex van Royen. Het is duidelijk dat Tindemans het geformuleerd heeft, want er zijn er in Nederland en Vlaanderen weinig, die dat zo helder kunnen als hij. Maar de inbreng van de twee anderen is minstens zo belangrijk. Dat Hugo Claus en de Nederlandse regisseur Ton Lutz elkaar al sinds lang gevonden en begrepen hebben, is iedereen bekend, die iets van het Nederlandse toneel weet. Ton Lutz regisseerde alle stukken van Claus en hij speelde onder Claus' regie in Thyestes, dat - met Rudi van Vlaanderen, want ook dat is een naam, die men in Nederland evenmin vergeten moet als in Vlaanderen - in het Holland-Festival een uitgesproken sukses was. Alex van Royen heeft een veeljarige Nederlandse toneelpraktijk bij de Nederlandse Comedie, die de Stadsschouwburg van Amsterdam bespeelt en daarom wel doorgaat voor het toonaangevende Nederlandse gezelschap. In hoeverre Carlos Tindemans het Nederlandse toneel uit eigen aanschouwing kent, weet ik niet. Hij heeft bijvoorbeeld in het Nederlandse tijdschrift Streven ooit een studieuze beschouwing gewijd aan Ton Lutz, waarbij hij een opvallend gebruik maakte van schriftelijke uitlatingen van Nederlandse kritici, maar klaarblijkelijk vooral om zijn eigen mening te toetsen en aan te vullen.

Ik ga op deze relaties tussen Vlaams en Nederlands toneel tamelijk gedetailleerd in, omdat zij mij in het verband van deze beschouwing van betekenis lijken. Er is namelijk een duidelijke samenhang tussen dat éne goed beredeneerde Vlaamse toneelplan en de verschillende, die er in de laatste jaren in Nederland zijn gepubliceerd. Ik beperk me tot drie ervan: een van de Nederlandse toneelkunstenaars, een - het meest geruchtmakende - van een vijftal: Gerrit Altes, Wilbert Bank, Hans Croiset, Ton Lutz en Krijn ter Braak - en tenslotte een van de drie gezelschappen, die officieel spelen in Amsterdam, Den Haag en Rotterdam. Dit laatste - dat ook kronologisch het laatst verscheen - wordt nu in praktijk gebracht. Ideëel gezien was het zeker niet het beste, maar praktisch gezien wel, omdat het van de bestaande toestand uitging en met zuiver praktische middelen naar een artistieke verbetering streefde. Op die grond kregen de drie de reële medewerking van de zeven andere gezelschappen.

Wat men nu in het Vlaamse toneelplan T 68 onderscheidt is dit. Het sluit aan bij het - laten wij zeggen: optimale - Nederlandse toneelplan, waarvan Ton Lutz de mede-ondertekenaar was. Het maakt ook even weinig kans als het Nederlandse toneelplan van Ton Lutz cum suis, omdat het zich op precies dezelfde manier buiten de bestaande toneelpraktijken plaatst. En buiten de bestaande subsidiepraktijken. De opstellers hebben misschien onvoldoende gedacht aan wat Willem Elsschot al zo meesterlijk in een heel ander verband formuleerde: tussen droom en daad staan wetten in de weg, en praktische bezwaren.

In dit misschien wat negatieve en dus teleurstellende opzicht lopen Vlaanderen en Nederland gelijk. Zij stoten zich aan dezelfde steen. En dat kan ook maar, omdat de toneelproblemen, waar zij beiden mee zitten, elkaar opmerkelijk genaderd zijn. Lutz in Nederland en Claus in Vlaanderen willen beiden hetzelfde: een soort toneel, dat bij

[p. 41]

iedereen aankomt, bij de manager net zo goed als bij de werknemer, omdat het dwars door het beschermende harnas heenstoot, dat wij met onze gewoonten, opvattingen en gedragingen om ons heen hebben opgetrokken. Het is een prachtige gedachte, maar het is gemakkelijker bedacht dan uitgevoerd. Er zou niet overal zoveel laboratorium- en werkplaatstoneel zijn als dit soort teaterideaal zich met hard werken alleen liet verwezenlijken. Het vraagt klaarblijkelijk voortdurend opnieuw proberen, waarbij kundige en intelligente vakmensen nodig zijn, die zulke ideeën ook vaktechnisch kunnen vertalen en bijbrengen aan anderen... Zoals ook in T 68 duidelijk wordt aangegeven. Het is een soort werk, waar de staat niet gauw vertrouwen in heeft. Die wacht liever op een duidelijk bewijs, dat het geen doodgeboren fantasiekindje is van een ploegje op hol geslagen kunstenaars.

Men zal het in Vlaanderen nog wel even met het bestaande toneel moeten doen. In Nederland krijgt men daar alleen van te zien, wat de direkteuren voor ‘eksport’ geschikt achten. Misschien krijgen de trouwe Nederlandse bezoekers er daarom langzamerhand een wat hogere dunk van dan de Vlaamse kritici doorgaans laten blijken.

Het Vlaamse toneel speelt geen rol in het artistieke toneelleven van Nederland. Er drommen geen Nederlandse akteurs bij samen - zoals een paar jaar geleden wel, toen het Nederlands Kamertoneel uit Antwerpen in Amsterdam tegenover de stadsschouwburg ‘De Gijzelaar’ kwam spelen. Jonge Nederlandse spelers waren daar toen jaloers op. En dat werkt nu nog door in de voorstellingen, die Theater geeft van de beide delen van Shakespeare's Hendrik IV. Maar de grote stad Antwerpen heeft zijn N.K.T. eerst laten kreperen en vervolgens de deur gewezen. De K.N.S. is al duur genoeg.

Nee, het officiële klimaat in Vlaanderen is niet erg gunstig voor het toneel, maar in het toneel zelf is er wél iets aan de gang, omdat er in de Vlaamse samenleving iets aan de gang is. De welvaart is ook daar weldoende rond gegaan en heeft er, mét de financiële mogelijkheden, de behoefte gewekt om eens anders uit te gaan dan naar de cinema en het voetbalveld. Vroeger wendden Vlamingen in goeden doen zich automatisch naar de Franse kultuur, maar flamingantisme en Vlaamse strijd zijn niet ongemerkt voorbij gegaan: wie nu in goeden doen is geraakt, houdt zich dikwijls toch Vlaams, maar wil een eigen kultuur, evenwaardig aan, zo niet beter, dan de Franse. De Vlaamse schouwburgen hebben daar op ingespeeld. Het heeft hen niet in enige voorhoede gebracht, maar hen wel in staat gesteld de kwaliteit van hun voorstellingen te verbeteren omdat zij meer tijd konden besteden aan regie en repetities, en wat meer geld aan dekors. Zij bleven wél in het konventionele toneel werken en veroorloven zich niet, wat de grote Nederlandse gezelschappen soms wel aandurven. Maar ook dat is een deel van de verklaring, waarom het Vlaamse toneel in Nederland, en dan in het bijzonder in Brabant, het de laatste jaren veel beter begint te doen.

In Tilburg en Eindhoven zijn zeer moderne, en toch zuiver konventionele schouwburgen verrezen. Die trokken op zichzelf al een nieuw publiek. Dat werd grotendeels opgevangen en verder geholpen door de zuidelijke toneelgroep Ensemble. Karl Guttmann, die er de laatste acht jaren direkteur was, voerde een beleid, dat niet steeds goed is begrepen, maar op zijn minst verstandig is gebleken. Hij stelde zich niet op als Ton Lutz en Hugo Claus, maar was er zich van bewust, dat hij een

[p. 42]

Brabants publiek moest winnen, en dat daar weinig mensen met een sterk geavanceerde smaak te verwachten waren en nog minder snobs. Hij speelde zo goed als het kon, gewoon toneel, geen boulevard, wel Shakespeare en Shaw en De Beaumarchais en ook eenvoudiger en ook modern werk. Kortom, in hoofdzaak goed verzorgd gemoderniseerd konventioneel teater. Hetzelfde soort toneel dus, als de Vlaamse schouwburgen bieden, zelfs met even wisselend resultaat.

In Amsterdam zal dat altijd nog anders liggen, maar in Brabant is het Vlaamse toneel niet meer zo'n afwijkend verschijnsel. Het houdt wel iets eigens. Dat valt het meest op door de Vlaamse tongval, die het ‘algemeen beschaafd Nederlands’ van de Vlaamse akteurs blijft kleuren. Niet alleen daardoor komt er ook een eigen mentaliteit over.

En daar wordt verschillend op gereageerd. Men zou denken, dat de Brabantse en de Vlaamse mentaliteit niet zover uit elkaar kunnen liggen. Maar Brabant, en zeker het schouwburgpubliek in Brabant, is sterk verhollandst. Ook door de Nederlandse gezelschappen, die meestal erg hollands zijn. Soms lijkt het, dat echte Hollanders, die in Brabant hun leven doorbrengen en er zich thuis voelen, beter in de Brabantse en in de Vlaamse mentaliteit vallen, dan sommige verhollandste Brabanders, die het niveau van boven de Moerdijk als een moeilijk bereikbaar ideaal lijken te zien. Tussen die twee ekstremen zijn er veel gradaties.

Het is toch niet daarom, dat een Vlaams gezelschap ook wel eens een bijna lege zaal aantreft. De Nederlandse schouwburgen worden grotendeels gevuld door abonnementhouders. Een voorstelling buiten het abonnement heeft het altijd moeilijk. Behalve Toon Hermans.

De toneeluitwisselingen tussen Nederland en Vlaanderen zijn natuurlijk al oud. Toch staan zij nog altijd aan het begin. Net alsof wij buren zijn, die elkaar niet mogen en nog maar pas aan het ontdekken zijn, dat de ander toch sympatieker is dan wij dachten.

Er zijn wat cijfers over. Tussen 1962 en 1967 hebben de Nederlandse gezelschappen 68 voorstellingen in België gegeven, de Vlaamse gezelschappen 54 in Nederland. Het is weinig genoeg om te zeggen, dat het over en weer spelen nog geen normaal verschijnsel is. Toch zegt Ton Lutz: het is vanzelfsprekend, dat we bij elkaar komen spelen. We horen bij elkaar.

Toch begint dat gevoel van bij elkaar horen pas nu door te breken. Het moet door de betrokken gezelschappen ook wel wat aangemoedigd worden. De K.V.S. uit Brussel onderhoudt al verschillende jaren een vast kontakt met Centrum in Nederland: zij zijn ieder jaar een ruime week aan het spelen op het terrein van de ander. De kontakten tussen het nieuwe gezelschap Globe van Ton Lutz en de Vlaamse schouwburgen gaan er ‘gewoner’ uitzien. Spelen in Brussel, Antwerpen of Gent zal voor Globe even normaal gaan worden als optreden in Nijmegen, Maastricht, Amsterdam, even normaal ook als het geven van voorstellingen door de K.V.S. in Antwerpen of de K.N.S. in Brussel. Net zo zullen de Vlaamse gezelschappen gewone verschijnselen worden in het seizoen van Brabantse schouwburgen. Kalmpjes aan voorlopig nog, want er laat zich weinig forceren, maar wel doelbewust. Wie dat te optimistisch in de oren mag klinken: in Eindhoven is het zich het vorig seizoen al wat duidelijker beginnen af te tekenen met negen meestal goed bezette Vlaamse voorstellingen tegen twee het seizoen daarvoor, drie nog een seizoen eerder, en daarvoor niets.