Ons Erfdeel. Jaargang 12

Produktie en konsumptie op de Nederlandse boekenmarkt.

Het is een vrijwel algemeen bekend feit, dat de Nederlandse boekhandel het momenteel niet zo gemakkelijk heeft. Toch zou men uit de omzetcijfers en sommige andere gegevens de indruk kunnen krijgen, dat de zaken er helemaal niet zo ongunstig voorstaan. In 1965 bijvoorbeeld bedroeg de omzet van boeken ca. een kwart miljard gulden (over latere jaren zijn mij geen gegevens bekend). En als men daarbij ziet hoeveel boeken er in 1967 zijn uitgegeven, is men geneigd tot optimisme. In dat jaar verschenen er in Nederland niet minder dan 11.262 titels (inklusief 5013 herdrukken). Een vergelijking met het buitenland zou misschien interessant zijn. Daarbij moet dan echter het nodige voorbehoud worden gemaakt, ook al omdat ik slechts beschikken kan over Engelse, Oostenrijkse en Belgische gegevens. Nederland blijkt altans bij deze landen zeker niet ongunstig af te steken, temeer daar het Nederlandstalige boek veel minder eksportmogelijkheden biedt dan bijvoorbeeld boeken in het Frans, Duits of Engels.

De Engelse uitgevers brachten in 1967 ruim tweemaal zoveel titels op de markt als de Nederlandse, nl. 29.619, waaronder slechts 6.060 herdrukken. In Oostenrijk zagen in

[p. 181]

hetzelfde jaar 6.317 titels het licht, waarvan we er 1.140 tot de herdrukken moeten rekenen. In België kwamen gedurende 1967 4.185 werken uit. In dit aantal blijken ook tijdschriften begrepen te zijn. Als we die uitzonderen komen we tot een totaal van 3.888 titels. In 390 gevallen daarvan betrof het heruitgaven. Een opvallende bijzonderheid bij deze Belgische cijfers is het feit, dat 52% (2.026 titels) ervan in de Nederlandse taal is geschreven. Het Franstalige aandeel bedroeg 40% ofwel 1.675 titels. De overige Belgische publikaties waren in andere talen of twee talen tegelijk geschreven. Deze gegevens wijzen op een zeer aanzienlijke wijziging sinds 1919, toen slechts ongeveer 17% van de Belgische boeken in het Nederlands verscheen.

Over het aantal vertalingen is mij voor België niets bekend; in Nederland bedroeg dat 2.028. Op 7.280 titels is de kwalifikatie ‘oorspronkelijk Nederlands’ van toepassing, waarnaast nog boeken in het Fries verschenen en in andere talen (daarbij voert het Engels de lijst aan).

Deze kwantitatieve gegevens verschaffen ons geen aanknopingspunten voor een oordeel over de kwaliteit van de Nederlandse en Belgische boekenproduktie in 1967. Die schaarse aanwijzingen zou men heel misschien nog kunnen zoeken in de aangebrachte rubriceringen, maar dan nog blijft een vergelijking tussen Nederland en België onmogelijk. De Belgische overzichten zijn in dat opzicht namelijk een stuk oppervlakkiger dan de Nederlandse: er worden slechts 10 rubrieken in onderscheiden tegen 25 in Nederland. Bovendien vermeldt men in Nederland dan ook nog het aantal meegetelde schoolboeken bij elke rubriek; in België is dat niet het geval. Die rubrieken bieden trouwens ook nauwelijks houvast. Het is duidelijk dat in elke afdeling uitstekende en minder geslaagde boeken voorkomen. Men zou nog kunnen opperen de ene rubriek boven de andere te stellen, maar dat wordt een subjektieve en dus nogal dubieuze zaak. Van een oordeel over de kwaliteit zullen we ons dan ook wijselijk onthouden.

Wat wel duidelijk is, is dat het schoolboek in Nederland een groot aandeel in de totale produktie voor zijn rekening neemt. Op het moment, dat dit artikel geschreven wordt is er net nog geen gelegenheid kennis te nemen van het rapport dat begin juni over het schoolboek in Nederland is gepubliceerd. Dat rapport schijnt overigens te bevestigen, dat de omzet en produktie van schoolboeken zeer aanzienlijk is. Dat verklaart het feit, dat juist specifieke schoolboekenuitgevers in Nederland gedurende 1967 met de meeste titels op de markt kwamen. De aanstaande invoering van de mammoetwet, die een grote behoefte aan nieuwe onderwijsmetodes heeft geschapen, zal hierop ook wel enige invloed hebben uitgeoefend. J.B. Wolters te Groningen blijkt bijvoorbeeld in 1967 de meeste titels te hebben uitgegeven, nl. 918. Dan volgen L.C.G. Malmberg in 's-Hertogenbosch (391 titels), Thieme in Zutphen (361 titels) en P. Noordhoff te Groningen met 327 titels. Tussen deze schoolboekenspecialisten weten alleen de Staatsuitgeverij en de Utrechtse uitgeverij Het Spectrum zich te dringen, met resp. 473 en 344 titels.

Daarachter volgen echter alweer specialisten in studie- en schooluitgaven: G.B. van Goor Zonen in Den Haag (294 titels), J.M. Meulenhoff te Amsterdam (268 titels) en Samson in Alphen aan de Rijn (201 titels).

De tipische literatuuruitgevers bijvoorbeeld spelen daarentegen een uiterst bescheiden rol. Ik noem slechts enkele van de bekendste: Querido te Amsterdam publiceerde in 1967 102 titels. De Bezige Bij te Amsterdam slechts 57, Polak & Van Gennep in Amsterdem 45, Bakker/Daamen in Den Haag 30 en G.A. van Oorschot te Amsterdam 15.

Deze duizelingwekkende hoeveelheid cijfers wekken wellicht de indruk, dat het met de Nederlandse boekhandel allemaal wel goed zit. Er worden jaarlijks ontzaglijk veel boeken gepubliceerd, zo te zien relatief meer dan in het buitenland, en de omzet wordt uitgedrukt in schier astronomische getallen.

In de handel, en dus ook in de boekhandel, zijn produktie en konsumptie echter twee kanten van dezelfde zaak. En wat nu de konsumptie van Nederlandse boeken betreft, wat dus het lezen van Nederlandse boeken aangaat, zien we een niet zo rooskleurig beeld. Dit blijkt uit een in maart 1968 verschenen rapport Lezen van boeken; feiten en achtergronden. Dit rapport brengt verslag uit van een door het Nederlands Centrum voor Marketing Analyses n.v. uitgevoerd onderzoek, waarvoor dit bureau opdracht had ontvangen van de Stichting Speurwerk betreffende het Boek. De gegevens daaruit, voorzover ze voor dit stuk van belang zijn, zullen we trachten te kombineren met nog een aantal gegevens uit andere, overigens niet minder betrouwbare bronnen.

Een van de konklusies van het rapport is, dat 29 à 30% van de Nederlandse bevolking van 15 jaar en ouder zelden of nooit een boek leest en dienovereenkomstig ook zelden of nooit boeken koopt. Slechts 40% van de bevolking blijkt geregeld te lezen (d.w.z. ongeveer 6 uur per week), waarvan dan nog geen kwart

[p. 182]

tot de intensieve lezers gerekend kan worden (dat zijn zij, die 13 tot 15 uur per week lezen). Het is een beetje triest voor de boekhandelaars, dat het percentage intensieve kopers nog een ietsje lager ligt: 8%. Daarentegen koopt altijd nog 36% geregeld boeken, en 27% middelmatig, zodat er dan weer 29% nooit-kopers overblijft. Zonder dat het beeld nu werkelijk tot pessimisme aanleiding hoeft te geven, zullen we het toch niet erg gunstig kunnen noemen.

Uit het buitenland is me slechts één soortgelijk onderzoek bekend en wel uit Zweden. Helemaal vergelijkbaar zijn de gegevens uit Nederland en Zweden waarschijnlijk niet. Maar in Zweden bleek slechts 10% van de bevolking nooit te lezen en dat verschil met onze 30% lijkt me toch te groot en te frappant om het te verwaarlozen of het geheel op rekening te schrijven van ‘andere omstandigheden’. Dat er in Nederland bepaald niet teveel boeken gelezen worden blijkt ook als we nagaan welk deel van de vrije tijd er gemiddeld aan besteed wordt. Volgens dit en andere onderzoekingen is dat gemiddeld 4 van de 39 uur. Dat is dus nauwekelijks meer dan 10% van de totale vrije tijd. Meer dan tweemaal zoveel tijd pleegt men wekelijks aan t.v.-kijken te besteden. Er is wel eens geopperd, dat de televisie een ongunstige invloed op het lezen zou uitoefenen. Het recente Nederlandse rapport wijst inderdaad wel op een ‘negatieve samenhang tussen boeken lezen en t.v.-kijken’, maar uit deze formulering mag men, als ik het goed begrijp, nog niet zo maar besluiten tot een kausaal verband tussen het een en het ander. Het wil slechts zeggen, dat zij, die veel tijd aan het televisietoestel doorbrengen minder lezen dan de mensen die niet zoveel naar de televisie kijken. Het t.v.-kijken behoeft daarom nog niet noodzakelijk de oorzaak van het minder lezen te zijn: het is lang niet zeker of de verstokte t.v.-kijkers niet iets anders zouden gaan doen dan lezen als de televisie er plotseling niet zou zijn. Men zou dan bijvoorbeeld meer tijd kunnen gaan besteden aan praten of visite ontvangen (waar nu al gemiddeld 7 uur aan wordt besteed) of men zou wellicht langer uitrusten (reeds nu blijkt men gemiddeld 3 uur van de vrije tijd luierend of slapend door te brengen). In Zweden werd trouwens een positieve invloed van de t.v. op de leesfrekwentie vastgesteld en een enquête van Het Limburgs Dagblad toonde die soms veronderstelde nadelige invloed niet aan. In de Nederlandse provincie Limburg, waar men uit 7 televisieprogramma's kan kiezen, bleek men toch vaak en graag een boek ter hand te nemen. Enige reserve tegen dit oppervlakkige en onder slechts 50, vermoedelijk niet zorgvuldig geselekteerde mensen uitgevoerde onderzoekje lijkt overigens gerechtvaardigd. Bovendien blijkt ook nog uit het recente rapport van de Stichting Speurwerk, dat de televisie, naast de krant, het tijdschrift en de radio, een der belangrijkste bronnen van informatie over nieuwe uitgaven is.

De oorzaak van het weinig lezen ligt kennelijk ergens anders. De belangrijkste opmerking uit het rapport lijkt me dan ook de volgende: ‘...een verhoging van de koopfrekwentie van de weinig-lezer stuit in de eerste plaats op een gebrek aan leesmotivatie’ (p. 11). Het leeuwendeel van de weinig-lezers vindt lezen kennelijk saai, vervelend, egoïstisch en ongezellig. Die leesmotivatie zal, volgens het rapport, moeten worden verschaft door het weinig lezende publick te overtuigen van het boeiende karakter van het boeken-lezen. Daarmee kan men het bezwaarlijk oneens zijn, maar welke wegen daartoe gevolgd zouden moeten worden blijft een open vraag. Evenmin wil mij vooralsnog duidelijk worden wat de boekhandel op dit gebied zelf voor bijdrage kan leveren.

De opmerking, die overigens niet door het rapport gemaakt wordt, dat het onderwijs hier een rol te vervullen heeft, lijkt me een dooddoener. Ook de resultaten van het onderwijs zijn in dit opzicht trouwens beperkt, over het algemeen. Het Nederlandse publiek zou dus best nog wat meer en wat vaker boeken kunnen lezen, maar de manier om het daarvan te overtuigen lijkt nog niemand duidelijk voor ogen te staan. En evenmin wordt het helemaal duidelijk wat nu eigenlijk die min of meer moeilijke positie van de Nederlandse boekhandel veroorzaakt. Want de 70% van de Nederlandse bevolking die dan wel al of niet regelmatig boeken koopt, moet toch heel wat mogelijkheden bieden. De eigenlijke oorzaken zijn m.i. niet uit dit rapport te destilleren. Ik geloof namelijk, dat het tallozen in het boekverkopers- en uitgeversvak aan kommercieel inzicht ontbreekt en dat er in veel gevallen een onvoldoende efficiënt beleid wordt gevoerd. Bovendien is het buitengewoon moeilijk een evenwicht te bereiken tussen het zakelijke element en dat van een soort ‘kulturele taak’, waartoe veel boekverkopers zich geroepen voelen. Een sekundaire oorzaak valt misschien toch nog wel uit het rapport af te leiden: de in dit artikel aangeduide diskrepantie tussen het aanbod van boeken door de uitgevers en de vraag van het publiek ernaar. Ik ben er niet geheel zeker van of deze diskrepantie werkelijk bestaat. Uit de in dit stuk verzamelde gegevens lijkt zo'n kloof wel naar voren te komen, maar ik sluit de mo-

[p. 183]

gelijkheid van een verkeerde interpretatie van die cijfers niet uit.

Op de vraag wat er nu eigenlijk gelezen wordt, geeft het rapport geen antwoord, al komt bij de veel-lezers de ontspanning wel als een belangrijk motief naar voren. Het Zweedse onderzoek waaraan ik hierboven al een keer refereerde, konstateerde echter nadrukkelijk een voorkeur voor entertainment en ontspanningslektuur (waaronder men detektives, reisbeschrijvingen e.d. dient te verstaan). Hetzelfde kan gezegd worden van de enquête van Het Limburgs Dagblad, waarbij auteurs als Walter Breedveld, Toon Kortooms en Godfried Bomans als de meest geliefde schrijvers uit de bus kwamen en men duidelijk het lichte genre en de streekroman bleek te prefereren. Hoewel het lijvige rapport over leesgewoonten over deze kant van de zaak zwijgt, levert het Nederlands Centrum voor Marketing Analyses zelf toch nog aanwijzingen. Het bureau heeft namelijk een bestsellerslijst samengesteld over de maanden november en december 1967, waaruit wel enige interessante gegevens zijn te lichten. Daarbij moet men dan wel in het oog houden, dat deze twee maanden typische geschenken-maanden zijn, zodat het kadeauboek hoge ogen kan gooien. Omnibussen blijken dan ook in relatief grote aantallen op deze lijst vertegenwoordigd te zijn: niet minder dan 4 stuks op een totaal van 17 titels. Verreweg bovenaan prijkte Juf, daar zit een weduwe in de boom, een door H. Hoving samengestelde bloemlezing van min of meer grappige kinderuitspraken. Dat uitgaafje werd in de twee feestmaanden meer dan twee maal zoveel verkocht als De Forsyte Sage, dat op de tweede plaats kwam. Uit de hoge noteringen voor boeken van Golon, Ferdinandusse, Boting, Uris en Toonder blijkt inderdaad nogmaals, dat ontspanningslektuur verreweg het meest in trek is. De heus niet altijd ongunstige invloed van t.v. en film wordt geïllustreerd door de hoge verkoopcijfers van De Forsyte Sage van Galsworthy en Pasternaks Dokter Zjivago. De plaats van Elseviers W.P. voor iedereen bevestigt de mening van het rapport, dat de waardering van het boek als sociaal attribuut voor velen een belangrijke rol speelt bij het aanschaffen van boeken (voor veel mensen blijken zowel een fraaie band als een leerzame inhoud van groot gewicht).

De enige literaire werken op het lijstje van 17 titels zijn Wolkers' Horrible Tango, Hermans' Een wonderkind of een total loss en Morgen zien we wel weer van Carmiggelt. Voor een deel is hun plaats op de bestsellerslijst te verklaren uit het feit, dat ze op het moment van het onderzoek nog vrij nieuw waren. We mogen dus, resumerend, voorzichtig het vermoeden uitspreken, dat ook voor de Nederlander het ontspanningsboek voor het wat moeilijkere werk komt. Jammer genoeg blijkt dan weer uit het rapport over leesgewoonten, dat lezen lang niet voor iedereen ontspanning betekent.

Th. Herrman jr.