Ons Erfdeel. Jaargang 12

Noord en Zuid in 1868.

Precies een eeuw geleden werd te 's-Gravenhage (van 31 augustus tot 2 september 1868) het tiende Nederlands Congres gehouden. De sfeer was er hoofs en plechtig en waardig - zoals dat hoort in een residentiestad -, maar na afloop van de bijeenkomst konden de Vlamingen in Het Volksbelang lezen: ‘Het is opmerkenswaardig dat geen enkel nieuw denkbeeld van eenige beteekenis te 's-Gravenhage is opgekomen en dat er volstrekt geen enkele kwestie tot eenen uitslag is geraakt tenzij die welke te Gent reeds grondig behandeld en door de uitvoerende Commissie waren voorbereid.’ De teleursteling was zeer groot in het Zuiden, vooral bij de strijdlustige Gentenaars. Men had van het Haagse ‘verbroederingsfeest’ (het tiende in de sedert 1849 ingezette reeks) immers verwacht, dat het resoluut de weg zou hebben voortgezet, die in 1867 was ingeslagen tijdens het negende kongres te Gent, en dat het hierdoor een nieuw tijdperk zou hebben ingeluid. Een

[p. 176]

Groot-Nederlands tijdperk. Een definitief samengaan van Noord en Zuid.

Multatuli, die het Gentse Congres had bijgewoond en er ook het woord had gevoerd, was een der eersten geweest om dat ‘samengaan van Noord en Zuid’ tot de mogelijkheden te rekenen. Hij had het streven van de Vlamingen aangemoedigd (‘ik beschouw België als gecondemneerd’) en was ervan overtuigd dat de losbarsting niet lang meer kon uitblijven. ‘Nog eenigen tyd gisting en een klein, vrindelyck opgezocht aanleidinkje van buiten... en de vlaamsche provincien staan in volle vlam’ voorspelde hij aan Busken Huet. En hij voegde eraan toe: ‘Maak u gereed tot het hooren van nieuws. Weldra zal men in Zutphen, ja in Leeuwarden spreken van onze Rubens, en in Antwerpen van onzen de Ruyter.’

Toen (in het najaar van 1867) het bericht kwam, dat men in Den Haag reeds maatregelen trof om er het tiende kongres in de zomer van 1868 te laten plaatshebben, steeg de spannnig nog meer in het Zuiden. Men wilde het ijzer smeden terwijl het heet was. Alles diende ondernomen opdat het Haagse kongres de doorbraak zou betekenen van de Groot-Nederlandse gedachte. Julius Vuylsteke, de Gentse voorvechter, wees alvast de Hollandse organisatoren op hun plichten: ‘Het Congres moet de raadzaal zijn waar de gezamenlijke belangen der broederlanden besproken worden, het werkhuis waar de band moet gesmeed worden die Noord en Zuid zedelijk vereenige. En uit dat oogpunt kan het de vraag niet zijn of men de bastaardwoorden, bij voorbeeld, zoo of zoo zal schrijven, de vraag is breeder, hooger, verhevener: het geldt hier te weten of er, tusschen Frankrijk en Duitschland, zal blijven leven en gedijen een onverbasterde Nederlandsche stam, sterk door zijne diepgevoelde volkseenheid, in weerwil der staatsverdeeling, sterk door zijne taal, in weerwil van haar beperkt gebied, sterk door zijne vrijzinnige instellingen, sterk eindelijk, en niet het minst, door den glans zijner kunst.’

Niet zonder reden liet Vuylsteke die waarschuwing horen. Hij vreesde immers (en samen met hem heel wat Vlamingen), dat de Hagenaars wel eens de plannen zouden dwarsbomen en aldus het Zuiden in de steek laten. Die vrees werd nog groter, toen bleek dat als sekretaris van de Haagse regelingskommissie Tobias van Westrheene was aangewezen, een zeer bezadigd man, die (al onmiddelijk na het Gentse kongres) in De Nederlandsche Spectator tot voorzichtigheid had aangemaand: ‘Aansluiting en samenwerking op het gebied der taal en der letteren is hun dus reeds niet meer voldoende; zij verlangen die ook op dat van het maatschappelijk leven. De bespreking van sociale vraagstukken, het gemeenschappelijk zoeken naar eene, voor beide deelen van de stam bevredigende oplossing daarvan, zal den band nauwer dan ooit moeten toehalen. Tot zoover is alles goed en wel. Maar maatschappelijke vraagstukken staan niet zelden in nauw verband, ja smelten samen met staatkundige quaestiën. En hier nu ligt het gevaar. Als de congressen de sociale wetenschappen zullen gaan bespreken, moet er vóór alles gezorgd worden dat de staatkunde er buiten blijve, dat de feitelijke politieke toestand geëerbiedigd blijve, dat het Congres niets besluite, dat in zijne vergaderingen zelfs niets gesproken worde, waarin de wederzijdsche regeeringen al ware 't maar eene zijdelingsche poging zouden kunnen zien tot wijziging der internationale verhouding tusschen België en Nederland.’

Om dat ‘gevaar’ te vermijden werd door van Westrheene en zijn kommissieleden overigens besloten de bijeenkomst als naam te geven ‘Nederlandsche Taal- en Letterkundig Congres’ en niet - zoals de Gentenaars het wensten - ‘Nederlandsch Letterkundig Congres’ of gewoonweg ‘Nederlandsch Congres’, omdat - ik citeer uit de notulen (bewaard in het Haags gemeentearchief) - ‘daaruit wellicht eene stilzwijgende instemming en goedkeuring zou worden afgeleid van het streven om aan de Congressen eene beteekenis en uitbreiding van werkkring te geven, welke oorspronkelijk niet in de bedoeling heeft gelegen.’

In het Zuiden werd men kregelig. De Maere Limnander, Heremans, Vuylsteke en Rooses schreven naar Den Haag om hun verontwaardiging te uiten over het opzettelijk beperken van de kongresaktiviteiten. Er volgde wat heen-en-weer-geschrijf, maar de standpunten bleken onverenigbaar. De laatste poging kwam van Max Rooses: ‘wij zijn volslagen vreemdelingen voor elkander; ik bijv. weet beter wat er op het Parijsische tooneel dan wel op het Haagsche omgaat en met U zal het wel eveneens gesteld zijn. De krachtdadigste werking houd ik voor de beste, en er zullen altijd slekken, met huizen op den rug en slijm aan den buik zijn om het overhaasten te beletten.’ Ook zijn woorden werden echter in de wind geslagen.

Als olie in het vuur werkten tenslotte twee artikelen, die een week vóór de opening van het Haagse kongres in de Arnhemsche Courant verschenen. Daarin werden de wensen van de Vlamingen vrij sympatiek voorgesteld en werd - ondanks alles - toch de mogelijkheid opengelaten het tiende Kongres een meer ‘maatschappelijke’ wending

[p. 177]

te geven: ‘Wij beginnen te gevoelen, dat die eenheid van taal en letterkunde tusschen Noord- en Zuid-Nederland een dieperen zin en eene diepere beteekenis heeft dan wij er eerst in zochten. Wij beginnen te begrijpen dat in de eenheid der taal de eenheid der natie opgesloten ligt, en dat het ook voor Noord-Nederland van belang is, en van overgroot belang zou kunnen worden, zich aan het zuid-nederlandsche element innig aan te sluiten en zich deze kracht te verzekeren in plaats van haar te laten verloren gaan. Dit gunstig ogenblik willen de Vlamingen niet verliezen en beproeven thans een stap verder naar hun einddoel te doen. Een kleinen en voorzigtigen stap. Het Nederlandsch Letterkundig Congres zal voortaan ook een Nederlandsch Maatschappelijk Congres zijn. Van politieke onderwerpen zal geen sprake zijn; alleen van maatschappelijke. Maar in die “maatschappelijke” onderwerpen zijn alle andere opgesloten. Het politisch Holland en het politisch Vlaanderen zijn voortgekomen uit en rusten op het maatschappelijk Holland en het maatschappelijk Vlaanderen. Wij keuren dien stap geenszins af. Men moet dien stap eenmaal doen, heden of morgen. Men moet de vraag duidelijk stellen en zich van hetgeen men onderneemt, zoowel van zijn uitgangspunt als van zijn doeleinde, rekenschap geven. Wil men de nederlandsche eenheid, de taaleenheid, de politieke eenheid, de volkseenheid, wil men de Hollanders en Vlamingen tot Nederlanders zamensmelten, of wil men dit niet? Ziedaar de vraag. In welken vorm of in welke vormen men die eenheid verwezenlijken wil, is de vraag der toekomst. Wij hebben thans alleen met de vraag van beginsel te doen. Indien wij dit nieuwe groote gebouw stichten willen, zullen wij moeten beginnen met zijne fundamenten te leggen. Maar willen wij dit groote gebouw stichten? Willen wij het niet, dan moeten wij het Nederlandsch Maatschappelijk Congres niet helpen oprigten en ons bepalen tot het uitsluitend Taal- en Letterkundig Congres, dat dan eene zeer onschuldige maar ook tamelijk doellooze liefhebberij wordt. Wij moeten elkander zuiveren wijn en zuiver water schenken. Wij moeten de quaestie waarop het aankomt, met al haar voor en tegen moedig onder de oogen durven zien. Wij moeten het met ons zelven en met elkander volkomen eens worden, of het beter zij dat het hollandsche en vlaamsche volk voortdurend het afzonderlijk levend hollandsch en het afzondrlijk levend vlaamsch volk blijven, dan of zij zich eerst letterkundig en maatschappelijk tot ééne nederlandsche natie zullen zamensmelten, om ten slotte ook politisch één te worden, hetzij door een bondgenootschappelijken band, hetzij door de hereeniging van beide tot één rijk.’

Dergelijke taal verwekte niet alleen opschudding in de Nederlandse en Belgische pers, maar zette de kongreskommissie (meer dan ooit) aan tot grote omzichtigheid. Toen voorzitter W.J.A. Jonckbloet op maandag 31 augustus 1868 het Kongres opende, verklaarde hij dan ook nadrukkelijk dat de bijeenkomst zich moest beperken tot een ‘vreedzame vergadering van letterkundigen en geleerden uit verschillige Noord- en Zuid-Nederlandsche streken’ en dat er bijgevolg ‘onder den dekmantel der letterkunde’ niet moest getracht worden een politiek of sociaal probleem aan te raken. Hij eiste vooral ‘strenge eerbiediging der tegenwoordige staatsverdeeling’.

De kongresleden (hoofdzakelijk Noordnederlanders, want heel wat Vlamingen waren weggebleven) betuigden met applaus hun hun instemming en luisterden dus drie dagen lang naar brave kommissierapporten, naar deugdzame verzen (over ‘de planeten’ door ten Kate, over ‘de oorlog’ door van Beers, over ‘de eerdienst van het schoone’ door de Bull), naar mededelingen over ‘ingekomen stukken en boekwerken’, naar lezingen over ‘uitdrukkingen en termen, gebezigd door oude Hollandse schrijvers’, over ‘de studie der Nederlandsche dichters in verband met opvoeding’ en over ‘eene geschiedenis van Nederland voor de scholen’. Toen het steeds duidelijker werd, dat geen enkele kracht uitging van dit Kongres, kon een verbitterde Johannes van Vloten moeilijk zijn ergernis verbergen. Hij citeerde zelfs luidop het bekende versje, dat begint met ‘zij dronken een glas’...

Het mocht allemaal niet meer baten. Het Kongres stierf uit. De Gentse droom ging niet in vervulling. Een eeuw later schudden wij het hoofd.

Dr. Karel De Clerck