Ons Erfdeel. Jaargang 12

[p. 173]

nederlandse taal-en kultuurpolitiek

In memoriam Jean-Marie Gantols.

Op 28 mei 1968, daags na de begrafenis van zijn 93-jarige moeder, is de grote voorman van de Vlaamse Beweging in Frans-Vlaanderen tussen beide wereldoorlogen, priester Jean-Marie Gantois, in zeer tragische omstandigheden overleden. Hij werd op 21 juli 1904 te Watten, in de buurt van Sint-Omaars, geboren in een Franssprekende familie.

De verrassende opbloei die de Nederlandse kultuur in Frans-Vlaanderen tussen de twee wereldoorlogen heeft gekend, kondigde zich reeds aan in het regionalistische streven via de tijdschriften Le Beffroi de Flandre, onder leiding van Gaspar van den Bussche uit Duinkerke, en Mercure de Flandre, onder leiding van Valentin Bresle uit Rijsel, die beide vrij kort na de tweede wereldoorlog werden opgericht. Maar de stoot tot de echte opbloei zou komen uit kringen van de zielzorg. Jonge priesters en seminaristen beseften, dat ze hun werk in de Westhoek niet deugdelijk konden doen zonder kennis van het Nederlands. Vandaar dat ze op eigen houtje aan seminaria zogenaamde Vlaamse kringen oprichtten: studiekringen die zich bezig hielden met de Nederlandse taal en kultuur. De eerste werd in 1919 opgericht door A. Lescroart aan het Seminarie te Annapes bij Rijsel. Wanneer Jean-Marie Gantois, in tegenstelling tot veel seminaristen uit zijn maatschappelijke kring, die in Rome of Parijs gingen studeren, zich naar Annapes begeeft, treft hij er reeds bij oudere medestudenten een aktie aan voor de eigen taal en kultuur. Hij was hier echter enigszins op voorbereid: via priester Andouche was hij in Hazebroek reeds met de Nederlandse kultuur in kontakt gekomen. Hij las daar de uitgaven van het Comité flamand de France en in 1920 had hij reeds in Le Beffroi de Flandre zijn eerste artikel gepubliceerd. Hij vertelt hierover in zijn nog steeds zeer leesbaar boekje Hoe ik mijn volk en taal terugvond. Te Annapes heeft hij zich vanaf 1922 met uiterst primitieve leermiddelen de eerste beginselen van onze taal eigen gemaakt. Op veel medewerking van zijn geestelijke overheid hoefde hij in die jaren zeker niet te rekenen. Zo werd het hem verboden de kolleges in de Nederlandse taal- en letterkunde aan de Rijselse katolieke universiteit te volgen, terwijl hij aan deze hogeschool studeerde. Toch onderging hij er de weldoende invloed van Prof. Kamiel Looten.

De Vlaamse kringen die in verschillende seminaria werkzaam waren, kwamen op 7 maart 1924 bijeen. Ze besloten zich aaneen te sluiten tot een Union des Cercles flamands de France, een Vlaams Verbond van Frankrijk, dat de motor zou worden van de Vlaamse Beweging in deze periode. Dit Vlaams Verbond van Frankrijk, waarvan Jean-Marie Gantois de bezieler was en waarvan hij de funktie van sekretaris vervulde, heeft in de periode tussen de twee wereldoorlogen een ongeziene opbloei gerealizeerd. Jean-Marie Gantois werd ook de drijvende kracht in de beide tijdschriften die het VVF ging uitgeven: Le Lion de Flandre en De Torrewachter (beide vanaf 1929). In Le Lion de Flandre, waarin bijna de hele braintrust van de Vlaamse Beweging in Frankrijk was samengebracht, heeft Jean-Marie Gantois onder eigen naam en talrijke pseudoniemen artikels en beschouwingen geschreven over de geschiedenis, de kunst en het geestesleven van de Nederlanden, speciaal van Frans-Vlaanderen, dat hij als een integraal deel ervan zag. Ook aan andere bladen heeft hij onder vele pseudoniemen meegewerkt.

Achter alle belangrijke initiatieven die het Vlaams Verbond van Frankrijk heeft ondernomen stond Jean-Marie Gantois als bezieler. De werkkracht die hij in deze periode heeft opgebracht is ongemeen groot geweest. Zijn betekenis was eveneens zeer groot: de jaarlijkse kongressen, de taal- en letterkundige prijsvragen, de Nederlandse lessen, kortom alles wat de heropleving van onze taal in deze periode in de hand kon werken, was geïnspireerd, of altans medegeïnspireerd door de sekretaris van het V.V.F. In 1928 verscheen onder het pseudoniem Edmond Bruggeman zijn Les mystiques flamands.

Bij het uitbreken van de tweede wereldoorlog schortte het Vlaams Verbond van Frankrijk zijn werkzaamheden op van eind 1939 tot januari 1941, maar ging daarna weer aan de slag. Het feit dat de Vichyregering enkele faciliteiten op onderwijsgebied

[p. 174]

J.M. Gantois.

aan de minderheidsgroepen verleende - veel zoden zetten die overigens niet aan de dijk - bracht de gerechtvaardigde zaak van de minderheidstalen bij veel Fransen nog verder in diskrediet. Het voortwerken onder de oorlog van het V.V.F. had daarom iets van het balanceren op een slap koord. Niettemin moet men vaststellen, dat het Vlaams Verbond van Frankrijk als organisatie zich beperkt heeft tot haar vooroorlogse doelstelling: het versterken van de Nederlandse taal en kultuur in Frans-Vlaanderen. Mede onder impuls van Jean-Marie Gantois stichtte men een volkshogeschool in Rijsel, waar o.a. geschiedenis, kunsthistorie, literatuur en ekonomie gedoceerd werden. Verder kwam men tot de oprichting van een Compagnie d'art flamand, die o.a. tentoonstellingen organiseerde.

In Le Lion de Flandre klonken echter soms geluiden die men op zijn vriendelijkst als ‘minder gelukkig’ kan bestempelen. En verder was er het boek Nederland in Frankrijk, in 1941 in Antwerpen verschenen en geschreven door H. van Byleveld, volgens Dr. I. Schöffer (Het nationaal-socialistisch beeld van de geschiedenis der Nederlanden) een pseudoniem van Jean-Marie Gantois. Dit boek bevat tal van interessante historische gegevens en het is daarom ook een blijvende bron van informatie voor wie zich voor Frans-Vlaanderen interesseert. Het biedt daarnaast echter een overvloed aan onfrisse ideeën op het gebied van bloed, ras, bodem en levensruimte, terwijl het separatisme op grond van allerlei geopolitieke dogmata gepropageerd wordt.

Zijn bekende werklust liet Jean-Marie Gantois in de oorlogsjaren niet in de steek; alleen al in 1942-1943 hield hij lezingen in tachtig verschillende gemeenten. In veel tijdschriften verschenen artikelen van Van Byleveld, ook in De Nationaal-Socialist, waar hij handelde over negentiende-eeuwse taaltoestanden in Frans-Vlaanderen.

Na de oorlog zijn er in alle Franse streken met minderheidsgroepen processen tegen ‘onvaderlandse personen of groepen’ gevoerd. Velen in Frankrijk zijn nu graag bereid te erkennen, dat er bij deze repressie fouten, soms zelfs zeer ernstige fouten zijn gemaakt. Een onverdachte getuige als generaal Charles de Gaulle schrijft in zijn Mémoires dat deze rechtszittingen al te vaak prenaient l'allure d'un procès partisan, voire quelquefois d'un règlement de comptes.

Aanvankelijk liet men de meeste leden van het Vlaams Verbond van Frankrijk met rust, maar na een perskampagne werden 49 leiders van het VVF en de jeugdorganisatie gearresteerd. Na enkele kleinere processen vond, van 9 tot 28 december 1946 voor de Krijgsraad in Rijsel, tegen de zestien belangrijkste aangeklaagden een groot proces plaats. De akte van beschuldiging telde maar liefst 150 bladzijden. Jean-Marie Gantois verdedigde zich volgens Parijse kranten ‘avec énergie et brio’. De uiteindelijke beschuldiging sprak van ‘une nette tendance séparatiste, que les dirigeants tentèrent de violer en évitant toute activité politique et toute compromission trop flagrante’, De openbare aanklager eiste de doodstraf voor Jean-Marie Gantois en zeer zware straffen voor de andere beklaagden. De uiteindelijke vonnissen bleven ver onder dat wat geëist was. Jean-Marie Gantois werd tot vijf jaar veroordeeld. Hij zat zijn straf uit en vestigde zich daarna in Boergondië, totdat hem toegelaten werd terug te keren naar zijn geboortestreek. Later kreeg hij amnestie. Hij verbleef te Rijsel, waar hij tot aan zijn dood werkzaam was in de studentenparochie.

Zijn werkkracht en zijn overtuiging waren echter niet gebroken. Van meetaf volgde hij de beweging voor Frans-Vlaanderen die vanaf 1948 o.l.v. André Demedts en Luc Verbeke via de Frans-Vlaamse dagen te Waregem weer op gang was gekomen. Hij liet zich niet altijd vriendelijk over deze werking uit. Als voorstander van een harde koers, vond hij het pragmatisch optreden van het

[p. 175]

Komitee voor Frans-Vlaanderen te voorzichtig. Zijn afzondering en ook ten dele een niet geheel onbegrijpelijke verbittering, hadden hem vervreemd van de nieuwe situatie die door de veroordeling en de ontbinding van het Vlaams Verbond van Frankrijk na de oorlog was ontstaan. Een zekere huiver op het Frans-Vlaamse platteland voor alles wat Vlaams was, ten gevolge van veroordeling van het V.V.F. en de repressie, wilde hij niet nemen. Toen in april 1952 het eerste nummer van Notre Flandre verscheen, tot stand gekomen dank zij het Komitee voor Frans-Vlaanderen, duurde het niet lang of hij werkte onder diverse pseudoniemen aan het blad mee. Langzamerhand kreeg hij de eigenlijke leiding van het blad geheel in handen en kon hij de bij het vooroorlogse nationalisme aansluitende koers bepalen. In 1958 ontstond onder zijn impuls de vereniging de Vlaamse Vrienden in Frankrijk. Hij wilde via deze vereniging en het tijdschrift Notre Flandre de vooroorlogse aktiviteit voortzetten. Geen van beide kende echter het vroeger sukses, omdat er immers na de oorlog een nieuwe mentaliteit was ontstaan, zodat men de zaken anders moest aanpakken, wilde men in Frans-Vlaanderen nog enige tastbare vooruitgang maken ten voordele van het wegkwijnende Nederlands.

De tragiek van Jean-Marie Gantois is dat hij hierdoor nog meer vervreemdde van mensen die zijn medestanders in de praktijk hadden willen en kunnen zijn. Nooit heeft hij willen inzien dat zijn naoorlogs optreden in Frans-Vlaanderen al te vaak averechts werkte. Ondanks zijn onmiskenbare vooroorlogse verdiensten als bezieler, historikus, essayist en organisator, had hij zich tevreden moeten stellen met de rol van een geïnteresseerd waarnemer. Dit lag echter niet in zijn karakter. Zijn leidersnatuur duldde moeilijk dat er iets buiten hem gebeurde. Ook tussen de twee wereldoorlogen heeft dat wel eens tot moeilijkheden geleid. Hij heeft een kleine en hardnekkige groep om zich heen verzameld, is doorgegaan met publiceren en liefdesverklaringen afleggen in de richting van een politiek Groot-Nederland... en heeft hierdoor in zijn eigen land niet meer de weerklank kunnen vinden die hij verlangde. De spanningen en de onprettige ervaringen tussen deze voorman van de oudere generatie en de jongeren die zich voor de zaak Frans-Vlaanderen met weinig minder onbaatzuchtigheid en overtuiging hebben ingezet, zijn daarom steeds bijzonder pijnlijk geweest.

De dood van Jean-Marie Gantois betekent vermoedelijk het eind van een periode. Uit de geschiedenis van de Vlaamse Beweging in Frans-Vlaanderen is hij niet weg te denken. Hij zag Frans-Vlaanderen niet als eenheid, maar als een onderdeel van de Nederlanden. Zijn Groot-Nederlandse gezindheid was politiek gericht en de kulturele integratie zag hij slechts als een onderdeel ervan. Als teoretikus sloot hij direkt aan bij de politieke Dietse beweging die zowel in Nederland als in Vlaanderen tussen beide wereldoorlogen zeer aktief is geweest, doch tans is teruggevallen tot kleine, weinig invloedrijke groepjes. De jongere generatie daarentegen beschouwt de kulturele integratie als het eerst te verwezenlijken doel en meent dat hierin ook Frans-Vlaanderen betrokken moet worden. Ze rekent op het integratiestreven in Europa dat o.i. loopt via de uitbouw van Benelux en de ontgrenzing van de grenzen.

Het overlijden van een man naar wie men had willen opkijken omdat hij meer dan veertig jaar het beste van zichzelf heeft gegeven voor de Nederlandse taal en kultuur in Frans-Vlaanderen, doet ook hen pijn die hem slechts sporadisch hebben ontmoet of met hem korrespondeerden. Ondanks ernstige politieke verschillen en een voorbehoud t.a.v. bepaalde perioden in zijn leven, liggen waardering en respekt ten grondslag aan ons oordeel over de figuur van formaat die Jean-Marie Gantois is geweest.

Jozef Deleu