Ons Erfdeel. Jaargang 12

Eindelijk een tentoonstelling van Melle, twintigste-eeuwse Jeroen Bosch?

‘Geboren in 1908; en Jeroen Bosch vind ik een prutser, schrijf dat niet op, ik heb geen zin in interviews’. Melle houdt er niet van, te praten over zijn schilderijen en zijn kunst en zeker niet over de twee dingen die altijd opnieuw bij het zien van zijn werk aan de orde worden gesteld: de seks en de verwantschap met Bosch. Ik denk dat zijn aversie om daarover te praten te maken heeft met de evidentie van beider aanwezigheid in de schilderijen zelf. Een kunstenaar

[p. 156]

Schilderij van Bosch.

Schilderij van Melle.

heeft misschien de neiging zich wat obstinaat te gedragen ten opzichte van zijn kunst: bijvoorbeeld door met woorden te loochenen wat uit de beelden duidelijk spreekt; alsof hij zin heeft om de in het atelier gevoerde ‘monologue intérieur’ op losse schroeven te zetten, of diskutabel te stellen in de dialoog met zijn publiek.

En eigenlijk hoeven we ook niet met Melle te praten, nu eindelijk weer eens zijn werk te zien is. Eindelijk weer een ekspositie. Door de weinigen die hem in Nederland kennen, wordt hij beschouwd als een van de belangrijkste schilders van vandaag. Het buitenland kent hem beter en waardeert het werk. Sinds zijn eerste ekspositie bij Magdalena Sothmann in Amsterdam in 1948, liet hij alleen nog in 1955 iets van zijn kunst zien, en nu, in het jaar waarin hij 60 wordt, gelukkig toch weer eens een uitvoerige ekspositie van zijn schilderijen, ook nu weer in Galerie Sothmann aan de Nieuwe-Zijds Voorburgwal en daarna in Rijksmuseum Twenthe in Enschede.

Op de tentoonstelling was maar één schilderij te koop, een klein recent doek. Een uur voor de opening ging het al voor f 2500 naar een gelukkige koper. Al zijn schilderijen worden praktisch verkocht, als ze nog op de ezel in zijn atelier staan; hij maakt er twee of drie per jaar, want ieder schilderij eist vele honderden uren geduldig en toegewijd werken, bij ieder detail is met zorg gezocht naar een zo rijk en ekspresaief mogelijke vorm en koloriet. Hij breit al die details aaneen, beginnend boven in de hoek van het doek, tot het geheel gevuld is met een wemeling van samenhangende of juist kontrasterende voorstellingen.

Het is die wemeling van figuren, van mensen en dieren, planten en vreemde wezens en gedrochten in gefantaseerde landschappen, die heeft ingegeven bij Melles kunst te denken aan die van Jeroen Bosch. Onlangs verscheen bijvoorbeeld van de hand van Dr. C. van Emde Boas het boekje: De 20ste eeuwse Jeroen Bosch. Deze zenuwarts heeft een heel stuk psychiatrie losgelaten op Melles schilderijen - of liever: op de man die erachter zou steken. (In een interview met Martin Ruyter echter zei Melle over dit boekje: ‘... dat vind ik heel slecht. Het slaat nergens op’).

Hoewel Melle wat nonchalant Jeroen Bosch een prutser noemde, erkent hij elders een affiniteit en vermoedt hij, dat hij en Bosch ‘dezelfde mannen’ zijn: de mensen komen er ook bij hem niet goed af; dieren en planten wel; ‘zijn kijk op de moraal vind je bij mij ook’.

Die verwantschap kan er best zijn; voor zover ik Melle ken, lijkt hij mij als Bosch een goede, gewone man in het leven van alledag, en op het atelier een dromer en fantast, een binnenvetter en vooral een skeptikus. Vormelijk zijn er in beide schilderijen zeker overeenkomsten: behalve de genoemde wemeling, die de kleine doeken eruit doen zien als een venster op een tuin waarin kavalkades van vreemde wezens rondtrekken, is er een onverwachte schaalvergroting binnen de voorstelling; vanachter een horizon verschijnt een grote kop of een halve figuur, monstrueus in verhouding tot

[p. 157]

de kleine omringende wezens. Ook plaatst Melle landschapfragmenten boven elkaar, in een vrij, onperspektivisch verband. En zijn figuren verdeelt hij over het gehele vlak, zodanig dat zij elkaar zelden overlappen, maar ook vrij van de zwaartekracht, zodat vissen door de lucht vliegen, en grote kitscherige bloemvazen op de einder staan.

Melles natuur baart - als bij Bosch - de meest ondenkbare misbaksels en de vreemdst denkbare gedrochten.

Maar opvallend anders is bij Melle de voorstelling van seks en anomalie. Bij Bosch, bijvoorbeeld in De Tuin der Lusten, zijn er subtiele suggesties van erotiek, van bestialie, nekrofilie, en van driehoeksverhoudingen en homofilie. Bosch schildert geen penissen, maar de symbolen en archetypen van mannelijkheid; hij stelt zich verdekter op, en laat vermoeden wat er gebeurt of heimelijk gewenst wordt. Het middenpaneel van zijn ‘Lustentuin’ is daarom kryptische schuttingtaal voor verwende oren en ogen.

Melle is openlijker in het neerpenselen van seks en seksuele anomalieën; er zit bovendien iets koddigs in de wijze waarop in zijn wereld alle wezens bevangen zijn door seksuele obsessies: hij hangt aan alles en iedereen een prachtige, kleurrijke fallus, of schildert waar het maar even kan met de toewijding van een miniaturist, voluptueuze vagina's.

Het woord Jeroen Bosch is vandaag in de kunstbeschrijving een adjektief geworden dat staat voor fantastische fysionomieën, voor grollen en drollerieën. Er nog van afgezien, dat dit adjektief wel een wat wijder komprehensie mocht hebben om het komplekse genie van Bosch eer aan te doen, word te vaak en te gemakkelijk de vergelijking gemaakt met hedendaagse surrealisten, fantastische kunst en zelfs bij schilderijen van naïeven. (Nagenoeg dagelijks bezorgt een knipseldienst - gevraagd te knippen naar het trefwoord Jeroen Bosch - aan het bureau van de Jeroen Bosch Stichting recensies van toneel, literatuur en beeldende kunst!)

Bij de fascinerende kunst van Melle valt die naam terecht; (en als nu juist één hedendaagse kunstenaar aanwezig geweest had moeten zijn bij die overigens dubieuze ekspositie van najaar 1967 van aan Bosch verwante twintigste eeuwers, dan had het Melle moeten zijn; maar misschien heeft ook hier weer een zogenaamde prudentie het eksposeren van zijn werk in de weg gestaan). Een overeenkomst echter die ik zou willen beperken tot facetten uit Bosch' Tuin der Lusten en dan in de trant waarin Boudewijn de Groot (en Lennart Nijgh) deze bezong:

‘... de lijst van de wereld is breekbaar en smal,
kom hier en vergeet de gevaren;
verberg je in 't brons van de bomen,
zolang we het lot nog ontkomen...
er vliegt in de hemel een vogel voorbij,
ga mee op zijn rug naar het zuiden,
en wuif met een palmtak de wolken opzij.’

En aan het linkerluik van de ‘Tuin’ moet
men denken, aan de begerige Adam, die
zijn onrust voelt groeien bij de eerste aan-
blik van de zojuist geschapen Eva.
Die onrust sindsdien beheerst de kunst van
Melle:
‘... de spikkelpanter en de mieren,
het blauw konijn, de knabbeldieren...
de groengelakte kat, en heeft de merel al te grazen,
de leguaan gaat bellen blazen
kruipt op vijf poten over het pad;
de vleesboom rijst het water uit
en rinkelt met zijn glazen snaren,
er zit in de kristalpilaren
een uil die schuine liedjes fluit’.

Mr. Ton Frenken