Ons Erfdeel. Jaargang 12

Schatten van het surrealisme

Les Demoralisateurs (1964) door Henri Labisse.

Honderzevenendertig surrealistische schilderijen, beelden en voorwerpen (tot 9 september 1968) in het Casino te Knokke: een buitengewoon belangwekkende, leerzame en werkelijk rijke tentoonstelling. Men kan zich afvragen wat het aan moeite en inspanningen heeft gekost om al deze werken samen te brengen en vooral om een selektie samen te brengen, die weliswaar verre van ekshaustief en zelfs eenzijdig is, maar die toch een duidelijk en met autentieke meesterwerken gestoffeerd beeld brengt van het fenomeen in de kunst, in alle kunstdisciplines, dat in 1924 ontstond of altans werd geekspliciteerd toen André Breton het fameuze Manifest van het Surrealisme uitgaf.

‘Chère imagination, ce que j'aime surtout en toi c'est que tu ne pardonnes pas.’ Dit is wel een van de éérste paragrafen uit het surrealistisch credo, die de teoretikus Patrick Waldberg in de inleiding tot de voortreffelijke katalogus, ook citeert. Het is een onvoorwaardelijke geloofsbegeleiding van de verbeelding die niet onderworpen is en die men eigenlijk veroverend en innemend zou wensen. De wereld wordt droom en de droom wordt wereld voor deze artiesten. Er ontstaat een soort nieuwe boven-realiteit, die alle uitingen van verstand en gevoel kan volgen: sarkastisch, ironisch, humoristisch ja, maar ook agressief, scherp, ontluisterend en tenslotte en veelal over alles heen ook poëtisch - verdroomd of koud - relaterend. ‘Sluit de ogen opdat je eerst het schilderij met de ogen van de geest zou zien en laat dan aan de dag treden wat je hebt gezien in je nacht’. Dit is nog een van de aksiomata waarmede ongeveer alle surrealistische kunstenaars akkoord kunnen gaan. Ze hebben overigens allemaal, sinds het ontstaan van de beweging en tot heden toe, graag met woorden gewerkt en aan woordenspel gedaan. Felix Labisse bijvoorbeeld, die te Knokke, samen met Emile Langui, de ekspositie opende, zei dat hij zijn tekst zou aflezen, ‘omdat hij geen verbeelding had’. Maar de eerste van allen, de Italiaan Giorgio de Chirico, die reeds in 1910 op surrealistische wijze werkte, heeft wel hét gevleugeld woord gesproken in dit verband toen hij zei: ‘opdat een kunstwerk werkelijk onsterfelijk zou zijn, moet het volledig weg uit de begrenzingen van het menselijke: het gezond verstand en de logika hebben er geen aandeel meer in. Aldus zal het kunstwerk de droom en de kinderlijke mentaliteit benaderen.’ Hoewel Chirico naderhand deze principes is gaan afzweren en ook zijn zogenaamd metafysische schilderkunst volledig heeft verlaten voor een eerder banaal realisme, toch blijft hij de grote spitsafbijter. Te Knokke ziet men vijf zeer mooie werken van hem, met de typische grote verlaten pleinen, de arkadische tempels, de ledepop-figuren, de zuilen, allemaal in de bekende diagonale en perspektivistische kompozitie. Alle andere surrealisten

[p. 147]

Doorzichtige vrouw, door Francis Picabia.

Ontdekking (1927), door René Magritte.

zijn tenslotte aan Chirico schatplichtig geworden: Max Ernst (die zelf de opening bijwoonde), Yves Tanguy, René Magritte, Salvador Dali. Ze hebben dit initiële inzicht van de Chirico allen op hun eigen wijze, volgens eigen aanvoelen en ook met hun eigen plastische en pikturale middelen verwerkt. Allen hebben ze echter wel steeds vastgehouden aan de droom, aan het zogenaamd onderbewuste, dat werkelijker zou zijn dan de vatbare en aanvoelbare werkelijkheid. ‘De droom’ is overigens een van de toppunten van deze tentoonstelling; het is meteen een van de hoofdmomenten uit het werk van Dali.

Maar het surrealisme had ook een andere bron, het werk namelijk van een drietal andere voorlopers, die vreemd genoeg niet als eigenlijke, autentieke surrealisten of altans niet uitsluitend aldus kunnen worden geïnterpreteerd Wij bedoelen Marcel Duchamp met zijn fameuze werk La mariée mise à nu par ses célibataires, même; Francis Picabia, dichtervriend van Apollinaire, schilder, dandy en agitator en tenslotte Man Ray, die eigenlijk vooral een humoristische uitvinder is en bijvoorbeeld op het gebied van de artistieke fotografie een echte baanbreker is geweest.

Er was ook een germaanse inbreng die, bij de aanvang altans, iets van het romantisme probeerde over te bruggen naar de nieuwe richting: Max Ernst deed dit met zijn magische woudgezichten, bevolkt met de meest bizarre dieren en vogels vooral. Hans (of Jean) Arp hoort poëtisch bij het surrealisme in den beginne toch, maar later zal hij de konkrete kunst van een Mondriaan volgen. Ook van deze beiden zijn er te Knokke enkele bijzonder mooie werken te bekijken, speciaal dan van Arp, zijn Tête-moustache en zijn stralend witte Equilibre floral.

En tenslotte hebben bepaalde dichters heel wat bijgebracht om de richting van binnenuit te funderen. Wij denken hier bijv. aan André Breton zelf met zijn ‘cadavres exquis’-reeksen, die eigenlijk getekende of met papier gevouwen gedichten zijn, Paul Eluard, die met Breton en Aragon de beweging heeft gesticht, Jacques Prévert, met vreemde kollages, en tenslotte Raymond Queneau, dichter, romancier en filosoof, eveneens met kollages.

In het Casino te Knokke kan men van al deze mensen bijzonder mooie en autentiek surrealistische werken bekijken, waarbij men zelf, al was het maar zoekende naar de zin of de aanhef van de gewrochten, aan het dromen slaat en ekstravagante ‘uitvluchtjes’

[p. 148]

De wandeling van de filosoof (1914), door Giorgio de Chérico.

gaat maken. Dit laatste is overigens kennelijk ook een bedoeling geweest van het surrealisme en even kennelijk van deze tentoonstelling. Ter opening was er wel geen happening, of waren er - wat sommigen wel jammer vonden - geen surrealistische verkledingen of ‘toiletjes’, maar er bestond wel een bijzonder vreemd, zelfs bespottelijk uitdagend en anderszins weer ontroerend kontrast of kontakt tussen de schatten aan de muren en de hele beau-mondevernissage, die eigenlijk ook best zonder schilderijen had kunnen gebeuren. Of niet? Dit was nu precies de intrigerende vraag.

Vragen stellen deze schilderijen in ieder geval. En niet alleen deze van de gekonsakreerde meesters van wie wij er al enkele noemden. Er zijn namelijk ook een aantal nevenfiguren, of liever tans nog aktief werkende kunstenaars die echt surrealistisch werk leveren. Hans Bellmer bijv., een te Parijs wonende Pool, eigenlijk een tekenaar, kennelijk in het spoor van Baldung Grien, maar bijzonder buitenissig en verfijnd. Paul Delvaux, die zichzelf eerder een beetje op afstand van het surrealisme wenst behandeld te zien, heeft twee representatieve werken afgestaan voor deze ekspozitie: de Badende nymphen, vrouwelijke naakten mét diadeem, óp klotsende golven, en dan een zeer mooi schilderij Het museum Spitzner, met koude figuren, nog typischer wellicht voor het oeuvre van deze grote meester. Leonor Fini, die in dezelfde zalen al eens een individuele ekspozitie hield, is hier vanzelfsprekend ook weer, maar met een drietal goede doeken waarvan Hondsdagen, een werk op twee plannen, ook pikturaal op twee plannen, vooral treft. Alberto Giacometti heeft er een ‘vrouw-lepel’-beeldje staan, dat hier in dit ensemble minder tuishoort, evenmin trouwens als de bijzonder mooie mobile van Calder, die in de middenrotonde hangt te zinderen. Roberto Matta en Wilfredo Lam, een Cubaan en een Chileen, maar die beiden te Parijs wonen en die wel enige verwantschap vertonen, hebben wel een eigen surrealistische stijl: puntiger, harder, meer versneden.

Er is zelfs één, zeer mooi werk van Picasso, dat echter met het surrealisme weinig of niets heeft uit te staan. Wij kunnen niet over alle artiesten iets schrijven in dit verband. Felix Labisse bijv. van wie momenteel ook te Oostende een grote tentoonstelling loopt (galerij Onze schilders) schildert kennelijk voor een bepaald publiek met zijn naakttaferelen (Hommage à Monsieur Ingres bijv.), maar anderzijds moet gezegd worden dat hij in sommige werken, zoals Le grand Dépayseur, met wolkenflarden (ook in Les démoralisateurs) van een bijzonder fijne kleurengevoeligheid getuigt.

Hoe geslaagd deze tentoonstelling ook mag zijn en aan te bevelen aan allen die het fenomeen surrealisme vanuit diverse facetten willen benaderen, toch moet ons iets van het hart. Het surrealisme moge dan een Frans of liever een Latijns gebeuren zijn in de kunstgeschiedenis, toch zijn er heel wat figuren uit Vlaanderen en Nederland, die onder deze ‘schatten’ werkelijk niet

[p. 149]

zouden misstaan, die veeleer hoger zouden staan dan sommige van de neven- of bijfiguren die hier aan het licht komen. Pijke Koch, A.C. Willink, Raoul Hynckes, om maar deze drie Nederlanders te noemen, hadden zeker hier in dit ensemble een typische noot kunnen inbrengen. En om met ons eigen land te eindigen: waarom Frits Van den Berghe vergeten? Waarom Octave Landuyt niet? Er zijn er nog meer: Robert Geenens, Maxime Van de Woestijne, René Guiette, zelfs een Pierre Devos en een Rachel Baes. En wij vergeten er zeker. Dit is jammer, want de velen die deze tentoonstelling terecht en met voordeel zullen bezoeken, zouden zo meteen ook een idee hebben gehad van de doorwerking van het surrealisme tot op de huidige dag en van de uitwerking ervan door mensen bij ons.

Fernand Bonneure