Ons Erfdeel. Jaargang 12

[p. 142]

beeldende kunst

Mater Amabilis, door Jakob Smits.

Vlaamse symbolisten.

Naar aanleiding van de honderdste aflevering van het tijdschrift Vlaanderen (voorheen West-Vlaanderen) werden door het Christelijk Vlaams Kunstenaarsverbond deze zomer twee tentoonstellingen ingericht: één gewijd aan het fenomeen van de Vlaamse symbolisten (te Brugge en te Antwerpen), een tweede over de aktuele sakrale kunst te Hasselt.

Het symbolisme in de beeldende kunst is niet in Vlaanderen ontstaan en wij kunnen hier bijna geen artiesten aanwijzen die deze richting ekspliciet hebben beoefend. Symbolisme is overigens een moeilijk te duiden begrip. Symbolisme beschouwende als kunstrichting en zelfs als geestesklimaat vindt men verschillende, soms zelfs tegengestelde ingrediënten: voorafbeelding, voortzetting of zelfs reaktie tegen het impressionisme, oorzaak of gevolg van een drang naar meer geestelijke inhoud, vandaar ook teruggrijpen naar symbolen, folklore, traditie, literaire anekdotiek, ook vormelijk altans naar de primitieve kunsten en naar de artistieke ekspressie van het verre Oosten. Een belangrijke stimulans voor het symbolisme kwam uit Engeland, waar William Morris, dichter, schilder en belangrijk typografisch vernieuwer, de zogenaamde Brotherhood van de Prae-Rafaëllieten sticht (1848). Schilders als Ford Madox Brown, William Holman Hunt, Dante Gabriel Rossetti, John Everett Millais, Edward Burne-Jones grepen in hun werk terug naar de kunst van vóór Rafaël (vandaar de naam van de groep), naar de kunst dus van het Quatrocento. Giotto, Perugino, Massacio, Fra Angelico waren dus de voorbeelden. Deze beweging, die als vele herhalingen, ook de allure van overdrijving aannam tot vormen die wel erg sentimenteel en romantisch aandeden, heeft geen lange levensduur gekend, wel echter een vérstrekkende invloed, vooral dan bij de beeldende kunst op het vasteland. Replieken kwamen o.a. met de zogenaamde Art Nouveau en de Jugendstil (waarvan de ornamentele en dekoratieve krullen tans weer volop in de kunst en vooral in de publiciteit doordringen) met figuren als de Fransen Odilon Redon en Gustave Moreau, met onze grote landgenoot Henry Van de Velde, architekt en designer, schilder en denker, met Oostenrijkers als Egon Schiele en Gustav Klimt. Nederland bracht een aparte bijdrage met het oeuvre van een Toorop, Der Kinderen, Van Konijnenburg, Thorn Prikker, de Nerée tot Babberich. In ons eigen land zijn er eigenlijk geen echte, geen zuivere symbolisten geweest; wel waren er een aantal grote kunstenaars werkzaam die facetten van deze vernieuwing naar geest en naar vorm in hun werk hebben opgenomen. Zo James Ensor. Men kan in diens oeuvre zowel impressionisme als fantastische kunst terugvinden, ook inderdaad idealistische en symbolistische tendenzen vooral in de spottaferelen en in de sarkastische maskertonelen die veelal een literaire inslag hebben, maar die hun ekspressie vooral vinden in een dwarrelend koloriet. Rustiger, bedaarder en ook inwendiger is het werk van de kunstenaars die men heeft ondergebracht in de zogenaamde eerste groep van Latem en die hier en daar wel symbolistische neigingen vertonen. Ook hier was de invloed van literatoren aanzienlijk: Karel van de Woestijne, diverse Frans-Belgische schrijvers; en voor deze schilders speciaal gold

[p. 143]

Moeder en kind door George Minne.

Opwekking van Lazarus, 1911, door Albert Servaes.

ook een teruggrijpen naar de Vlaamse primitieven die in 1902 te Brugge in een grote tentoonstelling als het ware voor het eerst met de eigentijdse kunstenaars werden gekonfronteerd. Inhoudelijk meer dan vormelijk zijn deze Latemse kunstenaars onder te brengen bij wat men symbolisme zou kunnen noemen. Aan het hoofd van de groep staat beeldhouwer George Minne. Zijn skulpturen zijn ingekeerd, zelfs ekstatisch, vertederd, gaaf, beangstigd soms, vertwijfeld en stil. Hetzelfde kan men zeggen van de schilderijen van Gustave Van de Woestijne, wellicht de meest autentieke symbolist die wij hier hebben gekend. Zijn schilderijen, die vorig jaar in een grote tentoonstelling te Mechelen velen hebben verbaasd, zijn naar het woord van Emile Langui ‘een gelukkig mengsel van mysticisme en realisme, van narcisme en humanisme’. Op de tentoonstelling te Brugge waren er maar vier van zijn werken, maar vier belangrijke, vooral de Judaskus (1937) en het zeer grote werk Onze Lieve Vrouw geeft de Rozenkrans, een werk uit de kerk van Sint-Martens-Latem. Men zal bij Valerius de Saedeleer wel ver naar symbolisme moeten zoeken; hij is een landschapschilder, wel met enige kosmische vizie, maar of het de schilder werkelijk te doen was een geestelijke inhoud te leggen hierin, geloven wij niet.

De provincie West-Vlaanderen heeft onlangs twee werken van Albert Servaes aangeworven: Sursum Corda en Opwekking van Lazarus, beide uit 1911. Twee bijzonder mooie schilderijen, die al de ekspressionist aankondigen, maar die toch beheerst en bezonnen aandoen. In het laatste vooral, waar alle ogen op het mirakuleus gebeuren zijn gericht en waar de hoge gestalten en de hiëratische gebaren haast een romaanse bijklank krijgen, vinden wij werkelijk symbolisme terug. Ook de vijf werken van Felix De Boeck, een van de grootste kunstenaars die wij momenteel in dit land tellen, zijn volop symbolistisch. ‘God is het absolute en het absolute brengt kontemplatie, wat de negatie is van de kunst... Hoe meer men het Absolute tracht te benaderen, hoe meer het beeld vervaagt en verdwijnt’ heeft De Boeck eens verklaard voor de tv. Dit is een sleutel op zijn werk, maar ook op de symbolistisch-religieuze ondergrond ervan die in De bruidskus, Golgotha, Eucharistie e.a. volop aanwezig is. De tentoonstelling te Brugge bracht nog andere werken die onder het symbolistische hoedje werden gevangen: Jakob Smits (momenteel een schilder die qua quote een werkelijke hausse beleeft) met twee kleine akwarellen en twee zeer mooie olieverfschilderijen Pieta's, Eugène Laermans die de inhoud

[p. 144]

van zijn werken altijd heeft gevonden in arbeiders en boerenkoppen en -figuren en die via deze sociale en proletarische tematiek misschien wel even bij het symbolisme kan worden betrokken. Leon Spilliaert, ook een schilder die de laatste paar jaar als het ware herontdekt wordt, heeft door het wazige, eterische, van de fakuur van zijn werk wél een betekenis voor het symbolisme. Fernand Khnopff die wij bezwaarlijk onder de ‘Vlaamse’ symbolisten kunnen rekenen, is echter wel een autentieke symbolist. Zijn werk vertoont inderdaad verwantschap met de pre-rafaëlieten en heeft beslist een sterk literaire, tematische inslag. Deze meester van de afgesneden voorhoofden, die ook heel wat boekillustraties op zijn aktief heeft, heeft vooral de vrouw, van sfinx tot engel, tot onderwerp genomen van zijn steeds nogal wazige, mysterieus aandoende schilderijen en tekeningen.

En daar zijn in deze tentoonstelling ten slotte nog een vijftal figuren tentoongesteld, waarmee gepoogd werd aan te tonen dat het symbolisme ook tot in een recentere tijd heeft doorgewerkt. De Lieve Vrouw van de Yzer uit de krypte van de IJzertoren, een werk van Joe English, een paar werken van de Antwerpse Bruggeling Samuel De Vriendt, krachtige, vaak onstuimige en verwarrende tekeningen van Alfred Ost (wiens werk tijdens deze zomer ook te Oostende werd tentoongesteld), een schilderij van Binus Van den Abeele, dat hier helemaal niet op zijn plaats was, een vijftal religieuze komposities van Oscar Colbrandt en ten slotte evenveel bevreemdende haast mystische panelen van de voor enkele jaren overleden Ieperse eenzaat-artiest Eugeen van Steenkiste.

Alles samen dus een belangwekkende ekspozitie, wanneer men de diverse werken of zelfs de verschillende artiesten afzonderlijk bekijkt, met vanzelfsprekend een aantal hoogtepunten. Maar men kan zich wel afvragen of na deze tentoonstelling van de ‘Vlaamse symbolisten’ iemand beter zal kunnen vertellen wat symbolisme precies is. Deze strekking heeft zoals gezegd in Vlaanderen geen of slechts zeer weinig specifieke vertegenwoordigers gehad. Had men, bij wijze van vergelijking of van verhelderend vertrekpunt, slechts een tiental werken van buitenlandse échte symbolisten, Moreau, Rossetti, Toorop, Klimt, Schiele, Redon, misschien Munch, naast of tussen de Vlaamse gehangen, dan zou deze ekspozitie beslist leerrijker en instruktiever zijn geweest.

Fernand Bonneure