Ons Erfdeel. Jaargang 12

[p. 129]

kulturele kroniek
literatuur

A. Roland Holst: springlevend dichterschap.

De dichter A. Roland Holst is op 23 mei 1968 80 jaar geworden. Hij is op deze hoge leeftijd geen dichter in ruste, bij wie een terugblik past op een oeuvre dat voorgoed bij de literatuurgeschiedenis is ingelijfd. Zijn werk is nog zo vitaal als hij zelf is. De bundels van de laatste jaren (Omtrent de grens van 1960, Onder koude wolken van 1962 en Uitersten van 1967) bevatten werk dat geen stilstand laat zien. Wel zal een lezer die vertrouwd is met het vroege werk van Roland Holst, met de poëzie uit Voorbij de wegen, De wilde kim, Een winter aan zee, in dit werk van de laatste jaren veel tegenkomen dat bekend lijkt. Het oeuvre van Roland Holst kenmerkt zich door een hoge mate van homogeniteit en dit brengt een blijvende koncentratie op bepaalde motieven met zich mee, wat uiteraard iets anders is dan herhaling zonder meer van oude tema's.

Die homogeniteit moeten we verbinden met de belangrijke rol die het prozaboek De afspraak van 1923 in het hele werk speelt. Dit boek fungeert als brandpunt: de lijnen van het voorgaande werk komen erin samen en alles wat daarna geschreven is, kan men als een uitstraling zien uit dat punt. In De afspraak legt de dichter verantwoording af van zijn dichterschap. Hij brengt er de verhouding tot een buitenaardse gestalte in onder woorden, een ‘mentor’ die zijn bestaan richting en zin geeft en die in wezen zijn dubbelganger is in een elysisch, absoluut bestaan. Het aardse leven is een onderbreking daarvan en de dichter krijgt tot taak het heimwee naar dat absolute bestaan wakker te houden in zichzelf en in de weinigen van wie hij weet dat zij ook ‘telgen der goden’ zijn, dat zij eens door ‘gevleugelden’, onsterfelijke wezens, bij aardse vrouwen zijn verwekt. Uit deze levensbeschouwing vloeit een wereldbeeld voort, dat duidelijk dualistisch is. De dichter kiest voor het ‘leven’, het natuurlijke bestaan waarin de absolute kracht van de ziel nog de kans krijgt door te dringen, en tegen de ‘wereld’, het ontluisterde bestaan, waarin de drang naar macht zich laat gelden, waarin het brein de geest verdringt en waarvoor de stad het symbool is. Dit alles is lezers van Roland Holst voldoende bekend, maar het is een noodzakelijk uitgangspunt voor elke beschouwing over dit werk.

De filosofie van Roland Holst heeft een religieus-mytische inslag omdat zij is toegespitst op de relatie tot een gestalte die we niet zonder meer symbolisch kunnen noemen. De dubbelganger heeft aanvankelijk een leidende rol en hij grijpt meer dan eens in het leven van de dichter in. Zijn aanwezigheid in het werk is een van de voorname oorzaken van de dynamische vitaliteit van het dichterschap van Roland Holst, want deze persoonlijke relatie leidt tot dramatische spanningen. Een dergelijke verhouding, die stoelt op het irrationele, kan alleen gefikseerd blijven in geloofszekerheden wanneer de dichter het aardse bestaan de rug toekeert. En dat doet hij allerminst. Hij kiest echter partij tegen wat volgens hem het bestaan ontluistert. Daar komt bij, dat het uiterst persoonlijke van deze wereldbeschouwing een isolerende werking heeft, die versterkt wordt doordat de dichter zich, partij kiezend, opstelt tegenover wat in onze tijd geldt als algemene waarden: de technische vooruitgang, de demokratie.

Het is geen wonder, dat we in de poëzie van Roland Holst meer dan eens een krisissfeer aantreffen. Momenten van zekerheid omtrent de verlossing uit het bestaan in de wereld, een verlossing die een herstel van het natuurlijke leven zal meebrengen, wisselen af met verslagenheid om de ontrouw aan eigen lotsbestemming. Roland Holst heeft zich in zijn poëzie en proza geen ‘gemakkelijke’ levensbeschouwing verschaft. Met name zijn latere poëzie is een voortdurend gevecht om het geloof te behouden. Dit oeuvre is echter meer dan een strijd tussen zekerheid en twijfel in een irrationele wereldbeschouwing. Doordat de verlossing geen vergeestelijking in het hiernamaals

[p. 130]

Adriaan Roland Holst

betekent, maar wel een nieuwe kans voor het - ook lichamelijke - leven in vreugde, is het uiteindelijk een strijd om het behoud van menselijke waarden. En dat betrekt elke lezer bij wat in deze poëzie gebeurt.

Wie De afspraak gelezen heeft en zich goed voorstelt hoe ingrijpend de dubbelganger eenmaal het leven van de dichter veranderd heeft, neemt verbijsterd kennis van de krisis die zich aftekent in de bundel Omtrent de grens. Het gedicht De paarden toont ons het irrationele in al zijn kracht en zintuigelijke schoonheid in de gedaante van drie paarden die uit de dageraad gekomen zijn om de dichter mee te nemen, om volgens afspraak de verlossing te verwerkelijken. Maar zij moeten onverrichterzake terugkeren, omdat hij voor hen onzichtbaar blijft, al is hij dan - ‘gehouden aan die afspraak’ - op de plaats van ontmoeting aanwezig. Het is een visioen van vertwijfeling.

De bundel wordt besloten met het grote gedicht Twist in de mist, waarin de dichter zich niet alleen vervreemd voelt van het absolute dat zijn leven moest vervullen, maar waarin het om een duidelijke vijandschap gaat jegens de dubbelganger. De dichter beschrijft een ontmoeting die uitloopt op verwijten en schamperheden over en weer. De mentor eist dat hij opnieuw getuigt van zijn herkomst en bestemming, maar de dichter maakt die woorden van zijn alter ego uit voor grootspraak en wartaal. Omdat leven volgens de eenmaal met de mentor gemaakte afspraak de zin was van het bestaan als dichter, moeten we hierin een dieptepunt zien dat al het voorgaande werk zinledig dreigt te maken. Dreigt, want Twist in de mist is geen eindpunt. De laatste woorden die de dubbelganger, voor hij weggaat, de dichter toevoegt - en dan heeft er al een berustende toenadering plaatsgevonden - zijn: ‘En toch krijg ik gelijk.’

De volgende bundel, Onder koude wolken, is minder gespannen. De dichter toont zich bereid het hoge spel van zijn overtuiging te spelen in een wereld waarin de geest het voortdurend moet afleggen.

In Uitersten, de bundel van vorig jaar, keren de spanningen terug. De dichter speelt daarin metterdaad hoog spel. Hij stelt zekerheid en hoop in de waagschaal tegen twijfel en wanhoop. In Omtrent de grens liep een lijn via een dieptepunt weer naar boven toe; Uitersten loopt uit op een open vraag. Het gedicht Avondwolken zegt dat het kontakt met het absolute bestaan voorgoed voorbij is, maar aan het slot van Winteropruiming verschijnt een paard en omdat in de poëzie van Roland Holst dit dier telkens weer symbool is voor de roepstem van het irrationele, mogen we dit paard zien als een tegenwicht voor de tragische verslagenheid van De paarden. Er speelt zich in Uitersten geen nieuwe krisis in de verhouding tot de dubbelganger af. Deze komt in Onder koude wolken en de laatste bundel nauwelijks ter sprake.

Na Uitersten zijn al zoveel nieuwe gedichten van Roland Holst in tijdschriften verschenen, dat een volgende bundel wel niet lang op zich zal laten wachten. De verzen die gepubliceerd werden in De Gids, Tirade, Maatstaf en Raster konfronteren ons met een verdere ontwikkeling in het oeuvre.

De overeenkomst met de sfeer van Uitersten is, dat geloof en twijfel nog steeds tegenover elkaar staan zonder een oplossing van de tegenstelling. Een nieuw aspekt is, dat de dubbelganger weer verschijnt, maar nu onder zulke omstandigheden, dat we hierin een ernstiger krisis moeten zien dan in Twist in de mist. Want aan het slot van dat gedicht kreeg de ander zijn oude veerkracht terug en werd de dichter het zwijgen opgelegd. In het nieuwe vers Als waanzin dreigt (Tirade, mei 1967) huivert de dichter voor een ontmoeting:

[p. 131]

‘Nooit had hij welk gevaar ook, zoo gevreesd.

Wie was er door de nevel langs geweest? die dubbelganger weer? als kort tevoren? weer was er niets te hooren geweest.’

Hij noemt de dubbelganger ‘wreedaard’, tekent hem als een kwelduivel, die als een slang in hem zou kunnen varen. Na de verwijten over en weer in Twist in de mist was nog een gesprek mogelijk. Dit nieuwe gedicht lijkt een einde aan de verhouding gemaakt te hebben en dat kan de ernstigste krisis zijn die in de poëtische wereld van Roland Holst is voorgekomen. In dit licht wordt het gedicht Zonder beroep (De Gids, feb.-maart 1968) veelbetekenend: de man die zichzelf bedroog, heeft het leven tot vijand gekregen en zijn vonnis is onherroepelijk geveld. Zoekt de dichter hierin de schuld bij zichzelf, in Een gefaalde (Raster, jan. 1968) zegt hij, dat een god voorbijgegaan is met een belofte die hij niet is nagekomen. Tegenover het zelfverwijt staat het verwijt aan de ander.

Wanneer Roland Holst in deze gedichten - teleurgesteld in wat hij verwachtte of in eigen mogelijkheden - werkelijk afstand zou hebben genomen van de ‘afspraak’ die tot nu toe het hart van zijn werk was, dan zou dat de ingrijpendste verandering in zijn oeuvre zijn. Maar toch schijnt er voorlopig geen sprake te zijn van zo'n terugslag zonder meer. Het spanningsveld van deze recentste poëzie blijft in stand doordat andere gedichten een keerzijde tonen. Een halfgod (Maatstaf, mei 1967) is vol van de zekerheid dat aan de andere oever van een grensrivier goden en paarden wachten op hun telg, die - lopend over het water - die rivier oversteekt.

Hoe deze uiteenlopende gedichten zich onderling verhouden, zal misschien uitgemaakt kunnen worden als ze gebundeld zijn. In de kompositie van een bundel geeft Roland Holst vaak aanwijzingen voor de wisselwerking tussen de gedichten onderling.

In één opzicht stemmen sommige nieuwere gedichten - hoe verschillend ook van inhoud - overeen: ze zijn niet meer geschreven in de eerste persoon, maar in de derde. Essentiële gedichten als De paarden en Twist in de mist stonden in de ik-vorm.

Tracht de dichter een neutralisatie te bereiken door zijn relatie tot de dubbelganger zo te objektiveren? Het wachten op de vervulling van de afspraak met die ander is passief. Neemt de dichter, vertrouwend dat de uiteindelijke verlossing zal komen, zijn lot nu in eigen hand? Verscheidene van de nieuwste gedichten zijn aan de oppositie van leven en wereld gewijd. Het valt op dat de dichter zich steeds scherper gaat uiten tegen alles wat bij de ‘wereld’ hoort. Telkens weer duikt in de recente poëzie van Roland Holst de vrouw op die hij Lilith of Venus noemt, de wulpse minnares die zwakke mannen tot prooi maakt, maar tegen wie alleen een minnaar opgewassen is in wie het ongetemde natuurlijke leven nog een kans krijgt. De velen, de neerslachtigen en deemoedigen hebben zich bij het zondebesef van het kristendom neergelegd en in hen is die drift beteugeld. In enkele gedichten voert Roland Holst Lucifer ten tonele: in De hoogmoed na den val (Maatstaf, november 1966) als bondgenoot van de mens die naar het stralende azuren bestaan van de goden wil opstijgen; in Lucifer gewroken (Raster, jan. 1968) als de macht in wiens naam de goden eenmaal God zullen uitdagen en van de troon stoten.

Deze felle manier van partij kiezen tegen de wereld, tegen het kristendom dat aan die wereld heeft meegebouwd en dat het leven verdacht heeft gemaakt, is iets anders dan het getuigen van herkomst en bestemming dat volgens de afspraak hoorde bij de stille, verborgen omgang met de dubbelganger. Het is niet onaannemelijk, dat de krisis in die metafysische verhouding verband houdt met dat duidelijker ten strijde trekken tegen de wereld.

Waar dat toe leiden zal, moet de lezer afwachten. Misschien zal de mentor opnieuw zoals in De afspraak - toen de dichter zich ook te ver in de stad waagde - ingrijpen en de relatie herstellen. Misschien ook niet. Met opzet formuleer ik dit alles zeer voorzichtig, want elk nieuw gedicht kan een nieuwe wending brengen.

Het werk van Roland Holst is nog volop in beweging. De dichter heeft, 80 jaar oud, na 60 jaar dichterschap, nog de moed zijn grootste zekerheid aan te tasten en in zijn poëzie de dubbelganger - en dat betekent zichzelf - met twijfel te bestoken. Dit verhoogt de dramatische spanning van het hele oeuvre en het vermeerdert de grootheid en het belang ervan: welke uitslag de dichter ook aan de strijd zal geven (maar eerder zal hij de strijd onbeslist laten), de inzet blijft het herstel van het natuurlijke leven van de mens.

De nieuwste poëzie van Roland Holst dwingt bewondering af om het hoge spel dat de dichter erin speelt en omdat we hem in deze verzen ontmoeten zoals hij zichzelf in Uitersten beschreef:

een oud man,

tot geen berusting ooit bekeerd

Jan van der Vegt, Zaandam