Ons Erfdeel. Jaargang 12

[p. 132]

Verhaal en betoog bij Willem Frederik Hermans.

W.F. Hermans.

‘Ik heb geschreven om wraak te nemen - wat is daar voor bijzonders aan?’ Deze uitspraak staat te lezen op blz. 223 van W.F. Hermans' nieuwste boek Een wonderkind of een total loss. En inderdaad: de motieven van het schrijven zijn op zichzelf nooit bijzonder, want ze zijn ongetwijfeld dezelfde zowel voor de slechtste als voor de beste schrijvers. Bij Hermans echter bepalen de motieven van wraak en rancune zózeer de tematiek van zijn werk zelf, dat ze daarin - gezien de kwaliteit van dat werk - een uitzonderlijke betekenis krijgen. Dat Hermans een groot schrijver is, hoeft niet naar aanleiding van iedere recensie te worden herhaald. Elk nieuw boek van hem staat op een niveau dat minstens tot het hoogste behoort wat in eenzelfde periode eventueel door andere Nederlandstalige auteurs wordt gehaald, maar in zijn beste werken heeft hij zelf een superieur niveau bereikt waaraan zijn eigen verdere produktie telkens weer dient getoetst te worden. In deze zin vind ik Een wonderkind in zijn geheel aanzienlijk zwakker dan het voorgaande Nooit meer slapen, al komt het dan wel voor op de bestsellerslijst van de uitgever, een verkoopsukses dat een uitlating die op de laatste bladzijde voorkomt, haast ironisch maakt: ‘Alle succesvolle auteurs hebben hun publiek gevleid; niet hun slechte humeur op hun lezers losgelaten, zoals ik.’ Nochtans bevat deze nieuwe bundel aangrijpende stukken, zoals het eerste verhaal De elektriseermachine van Wimshurst en een fragment dat voorkomt in de derde novelle (blz. 153-162) en eigenlijk een apart verhaal zou kunnen vormen dat zo typerend is voor Hermans, dat ik niet zou aarzelen het in een bloemlezing op te nemen. Het is het verhaal van een schelpenzoeker, waarin de prachtige zin staat: ‘Elke nieuwe vondst maakt de kans op een volgende kleiner’. Het wurgende besef van het onontkoombare tekort en verlies, de angst om de nutteloosheid en vergeefsheid van het leven en de redeloze drang naar een uitzonderlijke prestatie die het bestaan misschien kan rechtvaardigen, het zit al allemaal in die ene zin. Na een tocht over het strand, beheerst door de gedachte dat hij toch geen schelp tegen zal komen die hij nog niet bezit, en door het verlangen om die ene schelp te vinden die niemand eerder nog heeft ontdekt, leest hij bij zijn thuiskomst in de krant dat een Australische vrouw een uiterst zeldzaam en kostbaar eksemplaar heeft gevonden. Daarop gaat hij, ‘met een gevoel of zijn voeten dood zijn’ de woonkamer binnen waar hij zijn eigen vrouw ziet zitten en zegt: ‘Ik heb, ik heb in al die jaren nog nooit geloofd, dat je me nooit bedrogen hebt.’ Dit is groot: met een minimum aan middelen en een maksimum aan trefzekerheid wordt hier een innerlijke tragedie opgeroepen die de kern van Hermans' levensvisie raakt. Het is ook in vergelijking met zulk literair meesterschap dat de vooral in de vierde novelle voorkomende dreunende beweringen en apodiktische oraties erg uit de toon vallen en hun effekt voorbijschieten.

In De tranen der acacia's bedacht Arthur op een gegeven moment, ‘Altijd wordt het genie gesmaad’. Deze bedenking maakt deel uit van een herinnering aan zijn schooltijd, toen hij door zijn makkers gesard en uitgestoten werd en thuis in een eenzaam hoekje een biografie van de grote uitvinder Edison zat te lezen. De prachtige novelle De elektriseermachine van Wimshurst is als een verdere uitwerking van dit gegeven

[p. 133]

(Freddy de Vree heeft ook nog terecht op het verband gewezen met het verhaal Manuscript in een kliniek gevonden, uit Paranoia). Eveneens van uit de herinnering aan de schooljaren is het hier Richard (maar telkens lezen wij ‘Hermans zelf’ in veel van dit werk, dat nog een ekstra spanning verkrijgt door de voelbaar dubbelzinnige verhouding van autobiografie en fiktie) die het ondraaglijke besef van zijn isolement en anders-zijn uitschrijft, en de daaruit voortspruitende drang om zich te bevestigen en te rechtvaardigen in een uitzonderlijke daad, die tegelijk een wraakneming en een triomf Is. Die daad is hier dat hij erin slaagt in de klas een oude elektriseermachine te doen werken en er meer blijkt van af te weten dan de meester zelf. Deze eerzuchtige daad van een jongen en het schrijverschap van W.F. Hermans zelf (plus ook zijn naar het schijnt fabelachtige eksakte kennis): het zijn nadrukkelijk en met onverholen begeleidende gevoelens van agressiviteit, zelfverheerlijking en leedvermaak geponeerde vormen van wraakneming op een gemeenschap die hem in haar stupide middelmatigheid uitstoot en met haar vage, bedrieglijke leuzen poogt beet te nemen. Alleszins zonder hier in voorbarige en weinig ter zake doende ‘psychologische’ bespiegelingen te willen vervallen, wordt hiermee toch eens te meer gewezen op de intrigerende en beurtelings irriterende en aangrijpende komplekse achtergronden en bestanddelen van het schrijverschap van wat ik nu maar het fenomeen Hermans zal noemen. Waarbij nochtans uitdrukkelijk dient aangestipt dat al deze elementen slechts betekenis krijgen door het ongewone literaire gehalte van het werk zelf, wat een waarschuwing inhoudt voor al de kleine satellieten die zich, in navolging van Hermans, ongemotiveerd allerlei houdingen aanmatigen. Ter hunner intentie citeer ik hier een uitspraak van Hermans zelf: ‘Ik kan niet meedoen. Ik ben zelfs bang voor bewonderaars die willen meedoen met mij. Ondankbare parasieten die mij napraten zonder bronvermelding.’ (blz. 222)

Het hele verhaal De elektriseermachine van Wimshurst wordt trefzeker binnen zijn eigen grenzen gehouden, zijn ontroerendste effekten liggen dicht bij de understatement, het klinkt nergens te luid of te opdringerig, het bevat een gelukkige dosering van verhalende en bespiegelende bestanddelen. Het doet als zodanig o.m. beseffen hoe enorm goed een verhaal vandaag de dag moet zijn, wil het in de literatuur nog een kans maken en zin hebben. Maar het bewijst tegelijkertijd de blijvende mogelijkheden van het genre, die wel altijd van het persoonlijke talent van de schrijver zullen afhangen. Op enkele fragmenten na (het reeds vermelde en nog een paar andere) bereikt de rest van het boek echter deze hoogte niet. Waar, zoals in het derde verhaal Hundertwasser, honderdvijf en meer, de auteur rechtstreeks zijn minachting spuit op door hem verfoeide figuren, verschijnselen en ideeën, krijgt de lezer zo'n nadrukkelijke straal in 't gezicht, dat hij alleen de neiging heeft zich af te wenden. Nergens wordt het verschil tussen literatuur en krampachtig betoog duidelijker als op zulke plaatsen. Ik vermeld één passus waar ze beide zelfs heel opvallend in elkaar overgaan: na een weinig indruk makende verguizing van het New Babylon van Constant en de teorie van de vrije kreativiteit, krijgen we een bladzijde verhalende evokatie van een oude moeder die in het gesticht op instigatie van de dokters met verf zit te morsen, waar een zó vernietigende indruk van uitgaat, dat alle geschimp er totaal machteloos bij wordt. (blz. 106). De neiging van de auteur om als een averechtse predikant met donderende stem op de kansel te staan, komt vooral tot uiting in de laatste novelle Het grote medelijden, die als ‘autobiografisch’ relaas enigszins bij de eerste aansluit. Dat de auteur er in af schijnt te rekenen met zijn aangetrouwde familie, maakt de zaak op zichzelf nog niet belangwekkend, en dat hij er met onverholen minachting in ‘afrekent’ met Otto Verbeek (= Menno ter Braak) levert ongetwijfeld ergens een argument op voor de algehele interpretatie van zijn eigen visie en schrijverschap, maar is verder hele zwakke essayistiek en, daar de tegenstander dood is, nutteloze polemiek. De overwoekering van luid betoog en redevoering wordt hier overigens door het personage Richard zelf aangekondigd: ‘Ik leraar, doceer, oreer.’ (blz. 190). Elders zegt zijn schoonzuster tegen hem: ‘Jij zegt de verschrikkelijkste dingen’. Van het standpunt van de lezer uit zou het beter luiden: ‘Jij zegt de schokkendste dingen’. Dat is wel zo. Het verhaal eindigt bijvoorbeeld met de volgende bepaling: ‘Schrijvend nihilisme, agressief medelijden, totale misantropie’. Daarbij is Richard wel helemaal overgegaan in W.F. Hermans zelf, die een kernachtige karakteristiek geeft van zijn eigen schrijverspersoonlijkheid. En er komen in die novelle nog een hele reeks andere onthutsende en onthullende uitspraken voor. Maar ze horen eigenlijk beter thuis in een ander soort geschrift als in een zeer hybridisch verhaal.

Paul de Wispelaere, Damme

Willem Frederik Hermans: Een wonderkind of een total loss, De Bezige Bij, LRP 227.