Ons Erfdeel. Jaargang 12

[p. 71]

aktuele stand van de nederlandstalige film in vlaanderen
frans dupont ● merksem, antwerpen

Toen op 10 november 1964, op initiatief van de toenmalige Minister van Kultuur, Renaat van Elslande, het Koninklijk Besluit tot bevordering van de Nederlandstalige filmkultuur werd uitgevaardigd, kon daar slechts één betekenis aan gehecht worden: de minister wenste, in het kader van de pas moeizaam veroverde en nog prille kulturele autonomie, voor het eerst in ons land een officiële Vlaamse filmpolitiek te voeren. Laat me er dadelijk aan toevoegen, dat zijn Waalse kollega nà hem een gelijkaardig initiatief nam ten behoeve van de Franstalige filmkultuur, waarvan de uitwerking echter drie jaar op zich liet wachten.

Het spreekt vanzelf, dat de minister met het nemen van dit besluit een wijziging van de bestaande toestand beoogde, voornamelijk door het stimuleren van een Vlaamse filmproduktie. Toelagen werden uitgetrokken voor ‘de Belgische kulturele films waarvan ontwerp en draaiboek in het Nederlands zijn gesteld en waarvan de oorspronkelijke versie in deze taal wordt gerealizeerd’ (art. 3). Het begrip ‘kulturele film’ moet men in deze tekst zeer ruim opvatten: slechts wetenschappelijke en didaktische films (het terrein van Openbaar Onderwijs), publiciteitsfilms en filmjournaals komen niet voor een toelage in aanmerking (art. 6).

Het kan bovendien - m.i. altans - moeilijk anders, dan dat de minister met zijn officiële financiële steun het geleidelijk ontstaan beoogde van een Vlaams kontinu-produktiebedrijf, dat films op de markt brengt, die in de eerste plaats in onze eigen bioskopen en zo mogelijk ook in het buitenland een goede ‘carrière’ kunnen maken, zodat het met de gemaakte winst nieuwe produkties op stapel kan zetten en zo steeds minder een beroep hoeft te doen op officiële toelagen. Aan gesubsidieerde films die achteraf ééndagsvliegen blijken te zijn, in het beste geval uit Vlaamse solidariteit, ook wel eens uit medelijden of omdat het niet anders kan, amper een weekje in een min of meer grote stad vertoond worden en daarna hun eeuwige rust vinden in de kelder van een of ander

[p. 72]

De Franse akteur Dufilho als de rijkswachter in Degelins Y mañana (foto J.C. Boon, Erembodegem).

Mooi kamerawerk van Herman Wuyts in Roland Verhaverts Het Afscheid (Petra Laseur en Julien Schoenaerts).

[p. 73]

verhuurkantoor, waaruit een filmklub ze misschien nog wel eens voor één vertoninkje opdiept - aan dergelijke produkten heeft de Vlaamse gemeenschap, die er tenslotte toch hààr geld heeft ingestoken, bitter weinig!

Welke de draagwijdte van de ministeriële bedoelingen dan ook moge zijn, er werden bij hetzelfde koninklijk besluit twee lichamen voorzien om de minister in het verwezenlijken ervan bij te staan: de Hoge Raad voor Nederlandstalige Filmkultuur, en de Selektiekommissie voor Kulturele Films, beide met advizerende bevoegdheid.

De Hoge Raad (voorzitter: René de Vocht, Bestendig Afgevaardigde van de Provincie Antwerpen) bestaat uit vertegenwoordigers van de drie takken van het filmbedrijf - produktie, distributie, eksploitatie -, filmleraars, -kritici en -auteurs, leden van de T.V.-diensten van de B.R.T. en van het Belgisch Instituut voor Voorlichting en Dokumentatie. ‘Hij dient, hetzij op eigen initiatief, hetzij op verzoek van de bevoegde minister, deze laatste van advies omtrent de problemen die het kultureel filmbeleid betreffen’ (art. 17).

De Selektiekommissie (voorzitter: Joz. van Liempt, filmkritikus en T.V.-programmator) bestaat uit vijf, ten hoogste negen leden, gekozen ‘op grond van hun kulturele aktiviteit in de filmsektor’ (art. 11). Ze dient de minister van advies betreffende het subsidiëren van de bij haar ingediende filmprojekten en het verlenen van toelagen met het oog op deelneming aan buitenlandse filmmanifestaties; zelf duidt ze de Vlaamse films aan, die daarvoor in aanmerking komen. Bij de beoordeling van het werk van de kommissie mag niet uit het oog worden verloren, dat ze zich moet uitspreken over nog te verwezenlijken projekten: daartoe beschikt ze slechts over een curriculum vitae van de kineast, het draaiboek van de film en een omstandige raming van de kosten (art. 15). De door haar voorgestelde toelage kan de volle kostprijs van de film bedragen, indien er geen financiële tussenkomst van een andere zijde aanwijsbaar is; ze wordt uitgekeerd aan de producent, die er zorg voor moet dragen, dat ten minste 50% van de uitgaven voor het vervaardigen van de film aan Belgen wordt uitgekeerd (art. 4). Reeds geheel of ten dele gerealizeerde films kunnen eveneens voor een toelage, in de vorm van een premie, door de kommissie voorgesteld worden.

Gelet op het louter advizerend karakter van beide lichamen, ligt de beslissing in alle gevallen uiteindelijk bij de minister.

●

Het zal wel niet nodig zijn, er de nadruk op te leggen, dat het gelukkige ministeriële initiatief een totaal nieuwe toestand in het Vlaamse filmwezen schiep, waarmee men, naar mijn mening, bij de beoordeling van de aktuele stand van de Nederlandstalige film in Vlaanderen in de eerste plaats rekening moet houden. Iedereen heeft het recht de vraag te stellen: hoever staan we met onze film na drie jaar officiële filmpolitiek?

En dan moet er allereerst de aandacht op gevestigd worden, dat de genoemde subsidiëringspolitiek startte met een zeer ernstige handikap: een begroting van twee miljoen frank - een bedrag, dat men in filmzaken zelfs niet eens bescheiden kan noemen! Wel werd het van jaar tot jaar verhoogd: voor 1968 zou men 7½ miljoen uittrekken - hoever komt men daarmee?!

Toch slaagde men erin, ondanks die belachelijk kleine bijdragen voor subsidiëring, naast enkele korte films ook zowat een half dozijn lange speelfilms te verwezenlijken.

Y Mañana van Emile Degelin verhaalt ons de belevenissen van een

[p. 74]

De ‘drie soldaten’: Mike (Del Negro), de Duitser Willy (Fons Rademakers) en Richard (Robbe de Hert) in Hugo Claus' De Vijanden.

Hilde Uitterlinden en Ellen Vogel in Kümels Monsieur Hawarden.

[p. 75]

Vlaamse rijkswachter die, met vakantie in Spanje, niet op de gestelde dag naar huis terug kan. Voor de vormgeving liet de kineast zich inspireren door René Clair en Jacques Tati. De hoofdrol wordt vertolkt door de Franse akteur Dufilho: de taalmoeilijkheden omzeilde Degelin door de man zo weinig mogelijk aan het woord te laten, wat tenslotte op de zenuwen van de toeschouwer gaat werken. ‘Nederlands’ hoort hij slechts uit de mond van Ketty van de Poel, en dat is dan nog onverbloemd Antwerps dialekt. In de kompetitie op het 7e Nationaal Festival van Belgische Films, Antwerpen 1966, sneuvelde Degelins film nog vóór de finale. Daarna werd hij opnieuw op de werktafel gelegd en kende hij in zijn tweede versie een zeker sukses in de Studio van het Brussels Paleis van Schone Kunsten. Wie heeft er echter kennis mee gemaakt in een bioskoop van het Vlaamse land?

Roland Verhaverts Het Afscheid, naar de roman van Ivo Michiels, kende een betere, maar toch nog geen bevredigende carrière: het Antonionitema is té speciaal om een groot publiek te boeien, al wordt de film betekenisvol door het spel van Julien Schoenaerts en Petra Laseur. Het Nederlands komt hier alleszins aan zijn trekken, al is de dialoog nog te literair. De prent leeft meer van een innerlijk dan wel van een uiterlijk bewogen aktie, en heeft vooral pikturale kwaliteiten. Op het genoemde festival werd hij onderscheiden met de prijs voor de lange speelfilm, bijna ex-aequo met de grote prijs. Maar of Verhavert, die tans als producer bedrijvig is, zich nog aan een gelijkaardig speciaal tema zal wagen, durf ik te betwijfelen.

Over De vijanden, Hugo Claus' debuut als kineast, heb ik in dit blad reeds mijn mening gegeven (11e jaargang, nr. 3, p. 175). Deze Nederlands-Vlaamse koproduktie is bij ons niet bijster goed, in Noord-Nederland bepaald slecht onthaald. Oorzaak daarvan - bij ons, tenminste - kan m.i. wel de keuze van het onderwerp zijn: het publiek gaat dadelijk aan het vergelijken met buitenlandse oorlogsfilms, die met een heel wat minder beperkt budget verwezenlijkt zijn en daarom spektakulairder uitvallen. Wat het Nederlandstalig aspekt betreft: afgezien van een paar fragmentjes uit een (Antwerps!) kinderliedje, wordt door de akteurs de taal gesproken van de door hun uitgebeelde figuur: Amerikaans, Frans of Duits. Of dat helemaal in orde is met bovenvermeld art. 3?

Een beter lot schijnt Cash? Cash!, de wat morbide film over de moderne jeugd van de gebroeders Paul en Guido Collet, beschoren. Ze vervaardigden hun film met eigen vergaarde middelen en vroegen slechts een toelage voor de post-synkronizatie. Het is een poging om een zogenaamde kommerciële prent te verwezenlijken, en al is dat kommerciele element wel eens van het dubieuze soort, de twee afgestudeerden van de RITCS hebben ermee bewezen, dat ze een aktiefilm op stapel kunnen zetten en op zijn Jean-Luc Godards met een kamera weten om te springen.

Jammer genoeg dus hebben deze films, drie daarvan altans met uiterst beperkte cirkulatie en daarom gevaar lopend een financiële flop te worden, wat het bevorderen van een renderende, gezonde Vlaamse produktie betreft, weinig zoden aan de dijk gezet. En indien nu eens niét het gebrek aan kwaliteit, maar de houding van een weigerige eksploitatie of van een bouderend publiek aan de basis van dit betreurenswaardig verschijnsel zou liggen, dan is dat een probleem dat dringend door de Hoge Raad behandeld moet worden!

Het wachten is nu op twee gesubsidieerde films, die tegen het aanstaande seizoen klaar moeten komen: Harry Kümels Monsieur Hawarden, naar de novelle van Filip de Pillecyn, een Nederlands-Vlaamse koproduktie met Ellen Vogel in de titelrol, en Rik Kuypers, dramatische cirkusfilm Adieu, Filippi!, naar een roman van Blanka Gyselen. Misschien zorgen die voor optimistischer vooruitzichten.

De Selektiekommissie heeft ook enkele korte films voor ministeriële

[p. 76]

Hector Camerlynck, Senne Rouffaer en Pol's Jongers in De man die zijn haar kort liet knippen.

Marcel Leemans en Leo Herwegen in Rik Kuypers' De Obool.

[p. 77]

steun aanbevolen. Misschien krijgen we die te zien op het 8e Nationaal Festival (begin 1969). En daarna? Zullen we ze nog als bijprogramma krijgen? Of in een filmklub? Of gaan ze de kelder in?

Een van die films verscheen op het 7e Festival: de animatiefilm Een geometrische eend van Louis van Maelder, rechtstreeks op de pellikule getekend, maar te sterk herinnerend aan de eksperimentjes van Norman MacLaren uit de jaren 1950-'51. Een tweede, Rik Kuypers' Jillali, een wat langdradige poëtische filmschets met sociale inslag, behaalde er twee bijkomende prijzen.

●

De betekenis van het tweejaarlijks Nationaal Festival van Belgische Films, een initiatief van eks-goeverneur Richard Declerck, als stimulans voor jonge krachten van eigen bodem, mag stellig niet onderschat worden: het heeft niet alleen waardering getoond en gevraagd voor het werk van reeds bekende Belgische kineasten, maar ook de eksperimenten van coming-men onder de aandacht van het publiek gebracht.

De grote prijs voor de lange speelfilm ging in 1966 naar André Delvaux' verfilming van Johan Daisnes De man die zijn haar kort liet knippen, die ons de revelatie bracht van Senne Rouffaers talent als filmspe'er. Het werk moet herhaaldelijk weer op de montagetafel terechtgekomen zijn en kende, ondanks zijn fouten, meer sukses in het buitenland, waar het met enkele prijzen onderscheiden werd, dan bij ons.

Het afwijzen door de jury van Rik Kuijpers' De obool, een langdradige en duistere probleemfilm, topzwaar van symboliek, mooi gefotografeerd, maar soms stuntelig vertolkt, verwekte vrij wat deining onder de jongeren; ik meen echter niet, dat de kennismaking met Kuijpers' film hun achteraf is meegevallen. De weg naar onze bioskopen heeft hij - ik zou bijna zeggen: natùùrlijk! - niet gevonden...

Op het gebied van de lange speelfilm zijn we er dus op verre na nog niet. Het heeft trouwens ook een heel poosje geduurd eer wij, Vlamingen met een schilders- en beschrijverskompleks, een goed gebouwde roman of een goed opgezet toneelwerk leerden konstrueren.

We behalen betere resultaten met de korte film, een dankbaar eksperimenteerterrein voor onze jongeren, die met hun werk binnen- en buitenlandse prijzen wegkapen, maar door het distributie- en eksploitatiebedrijf allesbehalve verwend worden. Daar is Herman Wuyts met zijn symbolische evokatie van de angstig-machteloze mens in De overkant; Louis Celis, met zijn wrange oorlogsschets 19 December; en Jan Gruyaert, met zijn Kamer met uitzicht, de psychologische ervaringen van een patiënt in een kliniek. Hetzelfde geldt voor de werkjes van Patrick Lebon, Robbe de Hert en anderen die meestal slechts hun weg vonden als voer voor T.V.-kijkers...

Ofschoon we het werk van onze tekenfilmers bezwaarlijk bij de ‘Nederlandstalige’ produktie kunnen rekenen, kan het hier toch niet achteloos worden voorbijgegaan, want precies de animatiefilm blijkt het genre te zijn, waarmee we het gemakkelijkst het buitenland bereiken.

Hier treedt de Oostendenaar Raoul Servais als het zuiverste artistieke talent op de voorgrond: zijn Havenlichten, zijn Valse noot, zijn Chromophobia getuigen van een zeer persoonlijke visie op het genre. Het zijn alle bekroonde films; de laatste is zelfs reeds aan zijn vijfde of zesde prijs toe. Van Servais verscheen dit jaar Sirene.

Eddy Ryssack en Ray Goossens beschouwen zichzelf vooral als technici en werken ook op een meer internationaal peil. Ryssack heeft zijn studio te Brussel en wordt gepatroneerd door de uitgeverij T.V.A. Dupuis.

[p. 78]

Twee soldaten in 19 december van Louis Celis.

Chromophobia door Raoul Servais.

[p. 79]

Zijn Teeth is Money behaalde de hoofdprijs op het Nationaal Festival 1962, maar op de twee volgende werden zijn De kapitale krokodil en zijn De cinemaman voorbijgestreefd door Servais' werk. Toch getuigt zijn werk van een origineler inspiratie dan dat van Ray Goossens, die zich geheel heeft laten veramerikanizeren en, ‘pour les besoins de la cause (américaine!)’, in zijn lange animatiefilm Pinocchio in Outer Space aardig Walt Disney plagieert.

Animatiefilms maken is een zaak die veel geduld, veel tijd en dus ook veel geld vraagt, en alle drie zijn ze het erover eens, dat het niet kan zonder officiële subventies en zonder een filmpolitiek die hun werk zonder veel moeite in de eigen bioskopen brengt. Niet iedereen krijgt immers een kans als Ray Goossens - maar wat is dan het gevolg op het artistieke vlak?

●

Ik ben me er wel van bewust, dat ik hier geen volledig ‘overzicht’ heb gegeven; dat is echter ook niet nodig om zich een beeld te vormen van de ‘aktuele stand’ van onze eigen filmerij en van de Nederlandstalige film in het bijzonder. Wat speciaal de Nederlandse taal in de film betreft, het scheppen van een filmisch gedraaid en gedebiteerd Nederlands, daar worstelt men nog steeds mee, zowel in Noord-Nederland als bij ons. Daaruit defaitistisch besluiten, zoals sommigen menen te moeten doen, dat onze taal zich niet als filmtaal laat gebruiken, dat ‘filmisch’ Nederlands een utopie is, betekent: de weg van de minste inspanning inslaan. Het zou toch te gek zijn, na de filmervaringen opgedaan met Zweeds, Deens, Hongaars, Pools en andere ‘kleine’ talen, te gaan geloven, dat het Nederlands de énige uitzondering is. Neen: we wachten alléén op de man die het kàn. En vooral: die het wil!

Uit het bovenstaande heeft men kunnen opmaken, dat de meeste van onze films doodgeboren kinderen zijn. In ieder geval: het grootste deel ervan en bijna al onze avondvullende speelfilms maken geen behoorlijke karrière, bereiken dus hun doel niet. De verantwoordelijkheid voor die toestand ligt zowel bij de auteurs als bij de eksploitatie en het publiek.

Film is nu eenmaal een spektakelkunst, en bovendien een (zeer duur!) bedrijf. Reeds om de aanmaakkosten van een film te dekken - we willen nog niet van winst gewagen! - moet hij een zeer ruim publiek kunnen bereiken, moet hij een zekere ‘kommerciële’ aantrekkingskracht bezitten, zoals men dat in het bedrijf noemt. Dat betekent helemaal niet, dat hij de publieke (wan)smaak moet vleien. Dat betekent voor een goed, begrijpend en nuchter kineast: dat hij een film kan maken, die het bij een uitgebreid publiek (het publiek dat ervoor in aanmerking komt, want hét publiek bestaat in de bioskoop evenmin als in de schouwburg) doét zonder dat hij afstand moet doen van zijn artistieke aspiraties.

In de huidige stand van onze filmerij - we staan aan het begin, en als een van de laatsten! - kunnen we ons de lukse niet veroorloven, onze energie, onze tijd, ons geld (zeker niet dat van de gemeenschap) te besteden aan geëksperimenteer met het medium film, produkten op de markt te brengen, die weliswaar min of meer artistiek verantwoord zijn, doch die door de mensen voor wie ze gemaakt (zouden moeten) zijn, met de nek bekeken worden en spoedig een roemloos einde vinden in de kelder van een verhuurkantoor. Eerst het bedrijf, hoe klein dan ook, maar gezond: daarnà pas kan er aan eksperimenteren gedacht worden.

Dàt is het princiep dat aan de basis moet liggen van het werk van onze kineasten en producenten, aan de aktie van Selektiekommissie en Hoge Raad. En het zou me verbazen, indien de minister, die het gebruik van zijn subventie toch moet kunnen rechtvaardigen, er ànders over zou denken.