Ons Erfdeel. Jaargang 11

Op de rand van de leegte.

De stralende ‘godenzoon’ Paul Snoek doorworstelt in zijn jongste bundel zonder twijfel een zware krisis. Ik ben geneigd het een krisis van de volwassenheid te noemen: het ‘evenwicht’ is bereikt d.w.z. de vervlakking en het inzicht in de leegte. Snoeks muze, wiens ‘ruimschootse minnaar’ hij vroeger mocht zijn, doet hem nu wonen ‘in een wanhuis zonder antwoord’, waarin hij ‘eet in naam van god langharig de honger’, waarin hij drinkt tot hij ‘zeeziek als een drenkeling in (z)ijn verbeelding drijft’. Wie Snoeks werk enigszins kent, weet dat de motieven eten en drinken aldoor verbonden worden met het goddelijke, dat ze heel vaak metafysisch zijn geladen. Ook hier zijn ze dit, maar opvallend is wel hoe negatief dat goddelijke is geworden, hoe hij ‘als een drenkeling in zijn verbeelding drijft’. In hetzelfde gedicht schrijft hij overigens dat hij ‘van evenwicht is bloedend’ en dat hij ernaar hunkert niet meer te hoeven ontwaken ‘in de versperring van de leegte’, ‘met schamel in mijn keel een spons, hardvochtig en droog’. Hardvochtig en droog is de muze. De dreigende schaduw van de verstarring, de steriliteit, de stilstand, de leegte beheerst de bundel. Leegte: het leeggeschreven zijn. Maar op een hoger plan, de metafysische leegte, die zich voltrekt op een ogenblik dat de dichter ‘het evenwicht’ heeft bereikt. Daardoor wordt zijn muze zwart, angstaanjagend. De dichter schrijft ‘over (z)ijn leven / waarvan (hij) (zich) vaag de toekomst herinner(t)’. De volwassenheid, het burgerlijk in het leven geïnstalleerd zijn, het afscheid - voor goed - van een wereld vol toekomstplannen, de leegte van een dergelijk leven, de metafysische leegte die nauwelijks nog een volte oproept, dit alles kulmineert in het gevoel als dichter te zijn leeggeschreven.

Het spel van de poëzie is tragische ernst, levensbehoefte. De eenzaamheid overschaduwt de hele bundel, ze verstikt de levensblijheid én de metafysische gerichtheid die toch hoofdkomponenten zijn van Snoeks dichterschap. Speelse toon, (zelf)ironie, weemoedige verstilling kunnen haar niet relativeren. Sterker dan ooit ook is Snoeks misantropie in deze bundel aanwezig. De dichter die schrijft ‘In elk gedicht, ik gok op gods genade’, bekent ook ‘Maar weet dat na de weelde met het woord / een eenzaamheid ontstaat, een droeve schade’. En in het prachtige ‘Gedicht met stilte geschreven’ heerst een huiverlichte, juist daardoor zo beangstigende dreiging: ‘alle zaaiers, nu

[p. 149]

Paul Snoek (foto Jean Mil)

vermomd als jagers, doden’. In dit gedicht overheersen ‘regen’, ‘moeheid’, ‘het van koude biddend noorden’.

Hoor de stilte kraait. De minnaars dolen
in de nieuwe wouden van de winterslaap
en alle zaaiers, nu vermomd als jagers, doden.

Met een weefsel van regen en moeheid heeft
de stilte ons bekleed en onze lippen gericht
naar het van koude biddend noorden.

Zo stil is het nu dat men huivert en vreest
dat iemand plots op een gong zou slaan
en van de leegte zou scheuren het voorzichtig vlies.

Tot in de vingertoppen eenzaam is het hart
en zo benauwend stil, als het huis, dat instort
bij het nauwelijkse rinkelen der sleutels.

Het motief van de koude, de onbeweeglijkheid overheerst in ‘IJstij’, het motief van de stilstand in ‘Versailles’. In de cyklus ‘Exegi monumentum’ is Snoek éven weer de schepper, maar het blijkt dat hij de leegte schept. Hier breekt zijn misantropie wel heel sterk door. Zijn ‘billijk vonnis’ over de mens luidt: ‘Uit man en vrouw ontpopt zich een hybride / tot ideale drager der mikroben’. Dezelfde houding neemt hij overigens aan tegenover de taal: de stem van de mens staat loodrecht in zijn keel als etter’. Hij, de dichter, zwoegt aan ‘de afbraak van het logisch alfabet’ wat hij overigens altijd al deed en ook nu weer doet. Nochtans, en dat is de revalorisatie van zijn antitetisch dichterschap:

En als finaal bewijs van mijn schepping
ik neem een nieuw oktrooi op de leegte
en stort mij, hoofse liederen zingend, in de hoogte
mijn toekomst en ontbinding tegemoet.

Toekomst en ontbinding horen in deze bundel bij elkaar, al zijn er beslist nog heel wat momenten waarin hij ‘het water beheers(t)’ maar hij doet het ‘tot in (z)ijn onderzeese droogte’. De hele bundel blijkt één belijdenis te zijn, wat poëzie overigens altijd is en in minstens één gedicht ‘Memoires’ doet hij bijna totaal afstand van zijn verdichtende motieven en beeldspraak. In het verhelderende ‘Dit zeg ik’ een ‘ars poetica’ a.h.w. zegt hij o.a. dat hij ‘de woorden betover(t) met de verleiding van hun echo’, wat wel een heel precieze weergave is van zijn alchemisch dichterschap. Belangrijker lijkt me in het gedicht ‘Echt waar’ de versregel: ‘Ik denk dat ik mezelf uit het zicht heb verloren’. Dat zelfverlies, dat in de bundel schrijnend tot uiting komt, is minder een waagstuk dan wel het noodlottig gevolg van zijn (dubbele) leegte en de dreigende verstarring betekent dan ook ‘sterven’. De prachtige ‘Gedichten voor Maria Magdalena’, uitingen van zijn liefde voor de vrouw, zijn een té zwak verweer tegen de leegte. Liefde is een lediging van het ik (en Snoek is een zeer bewust ik-dichter). De geliefde die ‘telkens uit zijn liefde de luchtledige fase’ tovert, zou inderdaad een tegenweer zijn als daar niet, net als bij Christine D'Haen ‘het daglicht’ was dat ‘ons achterlaat / breekbaar als de weegbree in brak water’.

In ‘Zwarte Muze’ blijft de taalmagier en de antitetische schepper aan het woord. Even overtuigend, klassieker naar bouw, strofisch en zelfs een paar keer rijmend. Hartveroverend is weer zijn ritme, hartvervoerend zijn motief-beeldspraak. Aangrijpend is bovendien in deze gedichten, die tot de beste behoren die Snoek tot nu toe schreef, de angst voor de afgrond en de eenzaamheid.

Willy Spillebeen

Paul Snoek, ‘Zwarte Muze’ - Manteau, Brussel, 43 blz.