Ons Erfdeel. Jaargang 11

[p. 95]

de verspreiding van de zuidnederlandse literatuur en kultuur in duitsland vanaf 1830
jef van bergen ● bensberg ● duitsland

Wat heeft de eerste Duitse vertaler van de moderne Zuidnederlandse literatuur ertoe aangezet het werk van Hendrik Conscience aan het Duitse lezerspubliek voor te stellen? In dit verband zijn weinig gegevens voorhanden; we weten alleen dat deze eerste vertaler Melchior von Diepenbrock heet. In 1845 begon hij zijn aktiviteiten als vertaler met twee verhalen van Conscience in Duitse versie te brengen.

Nauwelijks een jaar later kwam ook De Leeuw van Vlaanderen in Duitsland van de pers. Nadat in het begin van de twintigste eeuw van het bekendste werk van Conscience reeds een groot aantal oplagen uitgekomen waren, kwam onmiddellijk na de tweede wereldoorlog de 106e druk op de boekenmarkt. Rekent men voor de hele periode een gemiddelde oplage van ca. 5.000 eksemplaren - zoals het in Duitsland de gewoonte was - dan is dit boek tot nu toe in meer dan een half miljoen eksemplaren in Duitsland verspreid.

In het jaar na het verschijnen van zijn eerste vertalingen werd Melchior von Diepenbrock ‘Kardinal-Fürstbischof’ van Breslau.

De eerste vertaling heeft dus haar oorsprong in de stad Breslau gevonden, waar Hoffmann von Fallersleben - germanist aan de Breslauer universiteit - zijn Horae Belgica bijeenbracht en jaar na jaar uitgaf. Zo werd niet alleen de Zuidnederlandse literatuur, maar ook de volkspoëzie en het volkslied voor het eerst in Breslau bekend. Van Hendrik Conscience werden in de volgende jaren haast alle werken in het Duits vertaald. Wel wisselden natuurlijk de vertalers, zodat tot vandaag verschillende werken van Conscience in zeven tot negen verschillende Duitse vertalingen verschenen. Zijn volledig werk werd in een Duitse uitgave in 75 banden op de markt gebracht. Conscience werd als de Vlaamse Walter Scott gewaardeerd. Zo bestaat er een geestdriftige brief van Alexander von Humboldt aan Conscience, terwijl koning Frederik-Wilhelm van Pruisen hem de ‘Roten Adlerorden’ verleende. Niet minder dan 35 jaar was Conscience de alleenheerser uit Vlaanderen op

[p. 96]

de Duitse boekenmarkt, tot in 1881 De Wolfjager van August Snieders vertaald werd. Snieders stond in zekere zin in de schaduw van Conscience.

In Duitsland had hij vooral sukses bij de Conscience-lezers die een lezerspubliek vormden dat een ideële romantiek huldigde. Intussen is Snieders in Duitsland vergeten, terwijl de eerste realistische stroming in Vlaanderen - ingeleid door Virginie Loveling - er niet doorgedrongen is.

De negentiende eeuw behoorde uitsluitend aan Conscience en Snieders, en eerst enkele maanden na de eeuwwisseling werd Ernest Staas, advokaat van Anton Bergmann bekend. Met hem treedt de stad Lier voor de eerste keer in het literaire bewustzijn van de Duitsers. Nog geen twintig jaar later zal van deze stad voor minstens dertig jaar een alleenvertegenwoordiging - en vervolgens het grootste sukses - uitgaan dat de Vlaamse letterkunde ooit extra muros bereikte. Voor we het over Felix Timmermans zullen hebben, zijn er echter nog andere auteurs die vernoemd moeten worden.

Vanaf 1903 wordt de belangrijkste figuur van ‘Van Nu en Straks’, Stijn Streuvels, in Duitsland gelezen. Niet minder dan veertig jaar lang verschenen zijn boeken in vertaling, tot in 1943 zijn werk zo goed als afgesloten kon beschouwd worden en de Duitse uitgever een uitgave van zijn werk in twee banden op de markt bracht.

In 1905 werd ook Lode Baekelmans voor het eerst door Emil Charlet in Duitse vertaling voorgesteld. De verhalen van Baekelmans verschenen tot in 1943 vooral in Duitse kranten en tijdschriften. Verder kwamen vanaf 1909 tot aan het einde van de eerste wereldoorlog vijf werken van Cyriel Buysse in een Duitse vertaling van G. Gärtner uit. In de eerste jaren van de twintigste eeuw maakten ook de kunstbiografieën van Max Rooses in Duitsland ophef.

Met de bezettingsmacht komen in de eerste wereldoorlog verschillende Duitse letterkundigen naar Vlaanderen. Ze leren het land kennen en er ontstaan kontakten met Vlaamse auteurs. De Duitse bezettingsmacht zelf neemt zich voor de Zuidnederlandse literatuur zoveel mogelijk in Duitsland bekend te maken en bevordert het vertaalwerk waar het maar enigszins mogelijk is. De Zuidnederlandse literatuur wordt nu in ruime mate in Duitsland bekend.

G. Gärtner vertaalt in twee oorlogsjaren vier werken van Cyriel Buysse. De belangstelling voor Conscience, van wie sedert 1909 niets meer verschenen is, leeft weer op. Niet minder dan zes werken - van verschillende vertalers - komen in de eerste wereldoorlog op de Duitse boekenmarkt.

Guido Gezelle wordt door Rudolf Alexander Schröder ontdekt en vertaald. De gedichten van Gezelle verschijnen in 1917. In hetzelfde jaar vertaalt Rudolf Alexander Schröder het eerste werk van Herman Teirlinck, terwijl Anton Kippenberg De wandelende Jood van August Vermeylen voor zijn rekening neemt.

De eigenlijke doorbraak van de Zuidnederlandse literatuur heeft plaats tijdens de eerste wereldoorlog met zeven omvangrijke bloemlezingen van Vlaamse liederen, gedichten, verhalen, novellen, sagen, legenden en sprookjes, waarbij vooral de vertaler H. Brühl op de voorgrond treedt.

De ‘bloeiperiode’ tijdens de eerste wereldoorlog is slechts voor enkele auteurs van blijvende aard. Vermeylen en Teirlinck bijv. zijn eerder vergeten dan de oorlog zelf, terwijl Guido Gezelle en Cyriel Buysse konstant verder vertaald worden.

Onmiddellijk na de eerste wereldoorlog (in Duitse vertaling in een ransel meegebracht!) verschijnen De visioenen van Zuster Hadewijch, Lanceloot en Sanderein, Marieken van Nieumeghen, en de eerste twee banden van Ruusbroec, alle door F.M. Heubner vertaald. Deze heeft zich trouwens, voor de vertaling van oude Zuidnederlandse literatuur, biezonder verdienstelijk gemaakt.

Verder zijn in de eerste naoorlogse jaren als belangrijke vertalingen te signaleren: R. De Clercq (Das Nothorn), H. Van Peene (De Vlaamse Leeuw), A. Rodenbach (Gudrun) en A.D. Stracke (Arm Vlaanderen).

In deze samenhang ontbreken voor de literatuurkenners de werken van Karel van de Woestijne en Paul van Ostaijen. De eerste werd pas in 1934 door Rudolf Alexander Schröder ontdekt en is in Duitsland tot op heden niet in de gewenste mate bekend geworden. Een keuze uit zijn werk in drie banden begon na de tweede wereldoorlog te verschijnen, maar moest na band één gestaakt worden omdat het Duitse lezerspubliek er geen interesse

[p. 97]

voor toonde. Van Paul van Ostaijen is eerst in 1966 een keuze uit zijn gedichten en een proeve van zijn proza op de markt gebracht.

Een beter lot vonden de Fransschrijvende Vlamingen Emile Verhaeren en Maurice Maeterlinck die o.a. in vertaling van Stephan Zweig en Rilke voor Duitsland tot vaste waarden werden. Vertaald werd vanzelfsprekend ook De Coster's Uilenspiegel die in verschillende Duitse uitgaven en vertalingen - vooral ook door de illustraties van Masereel - in alle biblioteken der wereldliteratuur ingang vond.

Het jaar 1919 bracht de eerste Duitse vertaling van Felix Timmermans' Het Kindeke Jezus in Vlaanderen, vertaald door zijn ontdekker Anton Kippenberg die ook andere werken van hem (tot 1926) vertaald heeft.

Pallieter verscheen voor het eerst in 1921, terwijl P. Mertens met De Pastoor uit de bloeiende Wijngaard (1928) tot vijftien jaar geleden de bekendste vertaler van Felix Timmermans werd.

Als laatste vertaling verscheen in 1951 Adriaan Brouwer, maar het grootste sukses van Felix Timmermans - hoe groot het sukses na het verschijnen van ieder nieuw boek ook was - lijkt nog aan de toekomst voorbehouden, want de hoogste verkoopcijfers van Timmermans boeken liggen in de jaren 1966-'67 toen de totale oplage de twee miljoen overschreed.

Van Felix Timmermans zijn vandaag nog haast alle werken in de Duitse boekhandel verkrijgbaar, de belangrijkste ook in pocket-uitgaven. In bijna iedere boekenklub vindt men nog zijn naam. Timmermans heeft met zijn werk het beeld van de Zuidnederlandse literatuur in Duitsland, vooral van 1919 tot 1930, sterk beïnvloed. Van betekenis is ook, na 1930, Ernest Claes.

In 1933 - het begin van de donkere periode van het Derde Rijk - kwam dan het eerste boek uit van Gerard Walschap, die vooral met zijn roman Houtekiet (1941) het Vlaamse realisme deed doorbreken.

In de periode tussen beide wereldoorlogen werden verder A. Van Cauwelaert, A. Demedts, V. Depauw, Gaston Duribreux, Willem Elsschot, Fred Germonprez, Marnix Gijsen, Emiel Van Hemeldonck, A. Van Hoogenbemt, Paul Lebeau, Gaston Martens, Marcel Matthijs, Filip De Pillecijn, Willem Putman, Maurice Roelants, A. Thiry en Anton Van De Velde als romanciers of verhalenschrijvers bekend.

Essays van A. Pols, L. Van Puyvelde, A. Stubbe en C. Verschaeve werden vertaald, waarvan de laatste de bekendste figuur op dit gebied werd. Wat de lyriek betreft werden vooral Herwig Hensen en Marnix Gijsen bekend. Tien bloemlezingen vallen tenslotte ook in deze periode te noteren.

Zoals in de eerste wereldoorlog is ook in de bezettingstijd van de tweede wereldoorlog, weer door persoonlijke kontakten met Duitse vertalers die tot de bezettingsmacht behoorden, ijverig voor de verspreiding van het Zuidnederlands boek gewerkt.

Zo zetten vooral Karl Jacobs en Heinz Graef zich voor de Zuidnederlandse literatuur in. Vast te stellen blijft echter dat in de jaren vanaf 1933 tot het einde van de tweede wereldoorlog geen systematisch opgebouwd beeld van de Zuidnederlandse letterkunde in Duitsland ontstond.

Een goed overzicht van het beeld dat een veel belezen Duitser van de Vlaamse literatuur in het jaar 1942 kon hebben, toont de band uit de reeks Flämische Schriften, nl. Martha Hechtle Die Flämische Dichtung von 1830 bis zur Gegenwart (Jena 1962).

In zekere zin eindigt dit overzicht met het ekspressionisme en het doorbreken van het realisme van Gerard Walschap. Over de psychologische roman, het magisch realisme, het miserabilisme en de eerste eksperimentele stromingen was in deze tijd nog maar weinig te vermelden.

Enkele van de auteurs die na 1935 met eerste werken in Duitse vertaling verschenen werden ook na de oorlog in vertaling gebracht, voor anderen was de beste tijd om verschillende redenen reeds voorbij.

De eerste keuze die in Duitsland na de oorlog, dus vanaf 1946, doorgevoerd werd was niet door literaire aspekten maar deels door bestaande vriendschappen tussen auteurs en vertalers, deels door kommerciële aspekten bepaald. In het heroplevend Duitse gebied was,

[p. 98]

in het kader van de wederopbouw, aanvankelijk geen grote vraag naar de kleine literaturen omdat de grote literaturen sedert meer dan vijftien jaar haast onbekend gebleven waren.

Zo begon dus het vertaalwerk in de eerste naoorlogse jaren, de traditie voortzettend, met boeken van A. Demedts, Marcel Matthijs, Emiel Van Hemeldonck, A. Van Cauwelaert en Valère Depauw, terwijl later Albe en Anton Van De Velde volgden.

Van een systematische opbouw van de Vlaamse literatuur in Duitsland kan eerst vanaf 1955 sprake zijn, toen met het uitgeven van het volledige werk van Maurice Roelants begonnen werd. Volledige uitgaven van de werken van Johan Daisne en Maurice Gilliams lieten in de volgende jaren niet op zich wachten. Vanaf 1960 komt het tot een doorbreken van de jonge generatie, eerst op het gebied van het proza met het werk van Luc ter Elst en Bernard Kemp. Op toneelgebied komen werken van Hugo Claus, Jan Christiaens en later van Jozef Van Hoeck aan bod.

Als meest suksesrijke auteurs tekenen zich rond 1960 vooral Valère Depauw, Fred Germonprez, Maria Rosseels en Lia Timmermans af. Soms bereiken ze oplagen die de 20.000 eksemplaren overschrijden.

Omstreeks 1960 begint ook de doorbraak van de Vlaamse teologie, en wel op heel brede basis. Auteurs als H. Reckens, E. Schillebeeckx, E.J. de Smedt banen hier de weg.

De Zuidnederlandse poëzie heeft in aparte uitgaven slechts een beperkt sukses. Alleen twee antologieën geven een min of meer volledig overzicht. Omstreeks 1963 kan men werkelijk zeggen dat in Duitsland het realisme, de psychologische roman, het magisch realisme, de heimat- en volksroman uit Vlaanderen vaste begrippen geworden zijn. De jonge generatie krijgt nu, vooral met Ward Ruyslinck, Jos Vandeloo, Roger Fieuw en Paul De Wispelaere, haar kansen. Ook de eksperimentele roman komt aan bod met Ivo Michiels' Het boek Alfa. In 1967 zijn de volledige werken van Maurice Roelants, Johan Daisne en Maurice Gilliams in verzamelde uitgaven voorhanden. Ook de meeste romans van Maria Rosseels, Fred Germonprez, André Demedts, Valère Depauw en Lia Timmermans zijn vertaald.

De Duitse lezer heeft het niet moeilijk meer zich aan de hand van de beschikbare vertalingen een zeker overzicht van de Zuidnederlandse literatuur te vormen. Eén in Vlaanderen fel omstreden literatuurgeschiedenis en ook één geschiedenis van de Zuidnederlandse roman van de bedrijvige vertaler Georg Hermanowski staan hem als hulpmiddel ter beschikking.

Naast de roman is ook het jeugd- en kinderboek in Duitsland vertegenwoordigd. Vooral jeugdboeken van Cor Ria Leeman, Frans Geysen, Bert Emmers en Gaston Van Gucht hadden sukses. Kinderboeken van Luc ter Elst, Lia Timmermans evenals een Vlaams sprookjesboek zijn op de Duitse markt verkrijgbaar.

Blijft afsluitend nog op te merken dat de vertaalskurve in Duitsland na de tweede wereldoorlog in 1955 een eerste hoogtepunt en in 1965 haar toppunt bereikt heeft.

Vanaf 1965 is een zekere teruggang te bemerken die in de hersft 1967 reeds het dieptepunt overschreden heeft dat kort na de oorlog, in 1947, bestond.

Voor een nieuwe stijging zijn voorlopig nog geen duidelijke aanwijzingen.

N.v.d.r.: Inmiddels verscheen echter bij de uitgeverij Jakob Hegner te Keulen een voortreffelijke bundel Flämische Erzählungen in een vertaling van N. Hinterkausen en met een nawoord van K. Jonckheere, waarin hij bepaalde retouches aan het in Duitsland vigerende Flandern-Bild probeert aan te brengen. Zopas bereikte ons ook het bericht dat een van de belangrijkste Duitse wetenschappelijke uitgeverijen de publikatie van een Zuidnederlandse literatuurgeschiedenis in haar uitgavenplan heeft opgenomen. Dus toch tekenen van een nieuwe lente en... een nieuw geluid?