Ons Erfdeel. Jaargang 11

[p. 70]

Cary Burne en Phyllis Spira in ‘Swan Lake’ (foto Truk, Silverton, Tvl.)

[p. 71]

ballet in suid-afrika
hermien dommisse ● johannesburg

Tot en met die totstandkoming van Suid-Afrika as 'n onafhanklike republiek in 1960, is die geskiedenis van ballet in hierdie land onafskeidbaar verbind met die van Groot Brittanje. Die eerste dansonderwyseresse wat in die Kaapprovinsie en die Transvaal kom les gee het, het almal vanuit Engeland hierheen gekom en reeds gou ontdek dat onderrig in die dans in die nuwe land 'n baie winsgewende bedryf is. Reeds aan die einde van die negentiende eeu was daar al 'n groot getal dansateljees versprei oor veral die nuwe Transvaalse goudvelde. Nie almal het les gegee volgens die strenge standaarde van die klassieke dans nie want die aanvraag daarvoor was minder as vir 'n soort ‘fancy dancing’ wat hopelik 'n sekere beskawingsvernis sou gee aan die jong spruite van nuwe landsburgers wat hierheen gelok is deur die nuutontdekte goudvelde. Maar wat begin het as 'n mode-verskynsel het baie gou ontwikkel in 'n groot en blywende liefde vir die dans by die jeug en 'n kunsvorm met 'n groot aanhang by die publiek.

Die eerste vaste fondamente van sistematische balletopleiding is gelê deur Edouard Espinosa en sy suster Madame Ravodna wat in 1917 'n besoek aan die land gebring het. Beide Espinosa en sy suster was beroepsballetdansers opgelei in die beste tradisies van Frankrijk, Italië en Rusland. Hierdie tradisies is deur Espinosa saamgevat in 'n leerboek wat die fondamentsten geword het van die Association of Operatic Dancing of Great Britain (wat later omskep is in die Royal Academy of Dancing). Madame Radovna het vir haar in Johannesburg gevestig waar sy les gegeen het volgens die beginsels soos neergelê deur haar broer. Ook ander onderwyseresse het volgens die stelsel van Espinosa begin lesgee en hyself het van tyd tot tyd teruggekeer om eksamens af te neem namens die

[p. 72]

Nicol Noleen en Juan Sanchez in ‘Carmen’ (foto Truk, Silverton, Tvl.)

[p. 73]

Association of Operatic Dancing. Intussen is egter ook die Cecchetti Society in London gestig deur De Beaumont en het onderwyseresse wat aanhangers was van die beroemde leermeester se metodes vir hul in Suid-Afrika kom vestig en ook húl leerlinge het gereeld eksamens afgelê voor eksaminatore wat van Engeland hierheen gekom het.

Die South African Dancing Teachers Association is gestig hoofsaaklik met die doel om die organisasie van die eksamens te behartig en om belange van die steeds groeiende getal dansonderwyseresse te behartig.

Reeds in die twintiger jare het daar waarskynlik in Suid-Afrika, persentasie gewyse, meer kinders balletles ontvang as in enige ander land in die wêreld. Honderde jong dogters oor die lengte en breedte van die land het jaarliks hul balleteksamens afgelê en die getalle het jaarliks aangewas totdat hul tans die tienduisendtal oorskry. Natuurlik is nie al die leerlinge talentvolle aspirant-balletdanseresse nie. Die meeste leerlinge het inderdaad geen ambisie om ooit die ballet as beroep te beoefen nie maar neem les omdat daar nog steeds 'n soort sosiale ‘status-simbool’ aan die ballet kleef. Die dogter van gegoede ouers word eenvoudig verwag om balletles te neem. Vir die balletonderwyseres is dit 'n lonende beroep met as enigste verantwoordelikheid die voorbereiding van haar leerlinge vir die eksamens van die Royal Academy of Dancing of the Cecchetti Vereniging. Vir laasgenoemdes, met hoofkwartier in Groot Brittanje, bied dit natuurlik ook 'n nie onaansienlike bron van inkomste.

Vir die talentvolle leerlinge wat graag die ballet as loopbaan sou wou be-oefen was daar tot baie onlangs geen heenkome nie. In die eerste dekade van hierdie eeu het 'n kommersiële organisasie by name African Consolidated Theatres, wel van tyd tot tyd pantomimes aangebied maar met uitsondering van die ingevoerde balletmeesteres en danseres, Vivienne Tailleur, was daar geen vaste, lonende aanstellings vir plaaslike dansers nie. Hul het hoogstens geleentheid gekry om op te tree as lede van die corps-de-ballet. Eers gedurende die tweede wêreldoorlog, toe dit nie meer moontlik was om oorsese kunstenaars in te voer nie, het ACT daartoe oorgegaan om aanbiedings met Suid-Afrikaners in die hoofrolle, te finansieer.

Pogings van balletonderwyseresse en van die SADTA om 'n beroepsgeselskap op die been te bring, het telkenmale misluk as gevolg van die intense jaloesie en wedersydse ondermyning wat daar in eie geledere geheers het. Die enigste geleentheid wat danseresse gehad het om te toon waartoe hul instaat is, was tydens die jaarlike SADTA kampioenskappe en die Eistedfodd wat deur die Walliese gemeenskap ingestel en georganiseer is. Maar by die geleenthede het daar eerder 'n gees van intense komposisie geheers as 'n liefde vir die ballet as kunsvorm. Aan die wenners van die kompetisies is beurse toegeken wat die bestes daartoe instaat gestel het om na die buiteland te vertrek vir verdere studie. Omdat daar vir hul geen beroepstoekoms in hul eie land was nie, het hul oorsee gebly en daar vir hulself 'n toekoms uitgekerf en is die vaderland dekades lank beroof van sy grootste talente. Die hoogste sport waartoe die Suid-Afrikaanse danser geaspireer het, was om lid te word van Sadlers Wells Ballet en later van Covent Garden se Royal Ballet. Nadia Nerina, John Cranko, Alexis Rassine, Alfred Rodriques, Maryon Lane, Diane Bergsma, Monica Mason, Vivian Lorraine is maar enkeles wat op die wyse vir altyd vir ons verlore geraak het, terwyl ander soos David Poole, Frank Staff, Dudley Davies en sy vrou Patricia Mills, gelukkig na hul vaderland teruggekeer het.

In die Kaapprovincie is daar die eerste suksesvolle poging aangewend om aan plaaslike dansers geleentheid tot optrede te bied al was dit aanvankelik nie op beroepsgrondslag

[p. 74]

Sandra Lipman en Marijan Bayer in ‘Aurora's Wedding’ (foto Truk, Silverton, Tvl.)

[p. 75]

nie. Die balletfondamente is in die Provinsie gelê deur mej. Helen Webb, weereens 'n Engelse balletonderwyseres wat haar in 1913 in die Westelike Provinsie gevestig het en binne 'n paar jaar reeds 'n florerende en hoogstaande balletskool opgebou het. Haar werk is voortgesit deur Dulcie Howes, seker die grootste balletfiguur wat ons land nog opgelewer het. Sy het, na 'n deeglike oorsese opleiding en ervaring in die geselskappe van die onvergeetlike Pavlova, na Kaapstad teruggekeer en daar in samewerking met Dr. William Bell 'n balletkursus aan die Universiteit Kaapstad ingestel. Uit die leerlinge van die vierjarige kursus kon sy 'n vaste geselskap saamstel en gereelde uitvoerings van ballet aanbied. Gedurende vakansietye het die geselskap op reis gegaan en binne korte tyd het die Balletgeselskap van die Universiteit Kaapstad landswys bekend geraak. Aanvanklik was Dulcie Howes en Jasmine Honoré verantwoordelik vir die choreografie met John Dronsfield as ontwerper. Die stempel van Groot Brittanje het swaar gelê op die werk wat deur die geselskap gedoen is want baie van die ballette wat aangebied is, is geneem uit die repertorium van die Sadlers Wells Ballet of was reproduksies van dié beroemde geselskap se aanbiedings van die klassieke.

Die Tweede Wêreldoorlog was vir die ballet in Suid-Afrika 'n groot bedekte seën want toe dit nie meer moontlik was om kunstenaars van oorsee in te voer nie, moes daar teruggeval word op plaaslike talent. Sommige beroepskunstenaars het met die uitbreek van die oorlog na Suid-Afrika teruggekeer, en hier vasgekeer deur die oorlog, het hul 'n beroepskern gevorm waaruit die uitvoerende kunste plaaslik kon ontwikkel. In Johannesburg het Marjorie Sturman, Ivy Conmee en Poppy Frames die Johannesburg Festival Ballet Society gestig en in samewerking met die Pretoria Ballet Club, was hul gedurende die veertiger en vroeë vyftiger jare verantwoordelik vir 'n geweldige balletontwikkeling in die Transvaal. Hul geselskappe het jaar na jaar sonder enige vergoeding die een hoogstaande balletuitvoering na die ander gelewer. Die aanbiedings is finansieël onderskraag deur die stadsraad van Johannesburg en het deel gevorm van die musiek- en operafeeste wat deur die stadsorrelis John Connell met ongekende ywer en toewyding georganiseer is. Aanvanklik is net oorspronklike ballette met choreografie van Sturman, Conmee en Frames aangebied maar omdat daar 'n groot openbare aanvraag was vir die bekende klassieke ballette, is hul later opgeneem in die repertorium van die Johannesburg Festival Ballet Company. Die belangstelling in en ondersteuning van die balletklassieke, is op sigself 'n kenmerk van ballet in die Republiek. Die moderne balletidioom soos op die vasteland verteenwoordig in die werk van Kurt Joost en Mary Wigman het nooit juis hier ingeslaan nie. Moontlik is die smaak van die publiek gevorm deur die besoeke van oorsese geselskappe soos die van Levitoff en René Blum wat deur ACT hierheen gebring is en die klassieke met reusagtige sukses aangebied het. Ook Suid-Afrikaners wat teruggekeer het om konsertreise deur hul vaderland te maak, het hul beperk tot die aanbieding van uittresels uit die klassieke ballet.

In die Kaapprovinsie het die ballet aan die einde van die veertiger jare 'n geweldige stoot vooruit gekry met die stigting van die Suid-Afrikaanse Nasionale Ballet deur Cecily Robinson en Yvonne Blake. Albei die uitstaande balletfigure het beroepsloopbane in die buiteland vaarwel toegeroep om in Kaapstad die eerste beroepsgeselskap op die been te probeer bring en om 'n repertorium in te studeer wat byna uitsluitlik bestaan het uit die klassieke. Die geselskap het opgetree nie alleen in die Kaapse Skiereiland nie maar ook finansieël suksesvolle en artistiek bevredigende uitvoerings in die Transvaal gelewer. Vir enkelde jare het die vlam van hoop in die totstandkoming van 'n Suid-Afrikaanse beroepsballet hoog opgevlam maar in werklikheid het dit geblyk dat dit niks meer was as net 'n soort impetus wat gebore was uit die oorlogsjare... moontlik selfs 'n soort naoorlogse trauma... Die Suid-Afrikaanse Nasionale Ballet, wat vanuit die staanspoor op sy beste

[p. 76]

Die geveg tussen Raka en Koki, die Slegte en die Goeie, in die Truk-opvoering van Raka (foto Truk, Silverton, Tvl.)

[p. 77]

eintlik net as semi-beroepsorganisasie kon bestaan, het in finansiële moeilikhede beland en moes na 'n kort lewensbestaan, die stryd gewonne gee. In die Transvaal is die Johannesburgse Festival Ballet Society asook die opera- en musiekfees 'n nekslag toegedien toe die Johannesburgse Stadsraad besluit het om nie langer voort te gaan met die finansiëring van 'n eie stadsorkes nie. Met die afsterwe van John Connell kort na die ontbinding van sy orkes, is die ballet oorgelewer aan die wolve van jaloesie en naywer en het die balletonderwyseresse self 'n einde gemaak aan die enigste groep wat uitvoeringsgeleenthede gebied het aan hul eie leerlinge.

In die Kaap het Dulcie Howes se Universiteitsballetgroep hun uitstekende werk voortgesit. In die Transvaal was daar vir 'n aantal jare 'n volslae lugleegte totdat Yvonne Mounsey, 'n balletdanseres van Pretoria wat oorsee naam gemaak het in de geselskap van George Balanchine, tydelik teruggekeer het en geskok deur die gebrek aan geleenthede vir die groot aantal werklik getalenteerde jong dansers wat sy hier gesien het, besluit om 'n balletgroep saam te stel. In samewerking met Denise Schultze, open sy 'n ateljee en trek hul 'n groep dansers om hul saam met wie hul 'n balletprogram instudeer. Faith de Villiers sluit by hul aan en binne enkele maande is hul gereed om hul program aan te bied in Johannesburg en wydverspreide dorpe van die Witwatersrand. Uit hierdie klein begin ontstaan die Johannesburgse Stadsballet met 'n oktrooi van die stadsraad en 'n perseel waar daar les gegee en nuwe programme instudeer kon word. Maar die organisasie het nie oor enige fondse beskik nie die dansers moes, net soos in die jare van die Johannesburg Festival Ballet, verniet optree.

So was die situasie in 1960 toe daar onder voorsitterskap van die destydse adjunk-minister van OK en W, sy edele mnr. John Vorster, 'n uniale kongres gehou is om die instelling van 'n nasionale opera te bespreek. By die geleentheid het mej. Hermien Dommisse nie alleen 'n pleidooi gelewer vir die desentralisasie van die uitvoerende kunste nie, maar ook vir die subsidiëring van die ballet naas toneel en opera. In 1963 sou dit 'n voldonge feit word maar intussen moes die ballet op eie krag probeer voortbestaan. Redding het gekom in die vorm van 'n provinsiale subsidie wat deur die versiendheid van die destydse Administrateur, mnr. H. Odendaal, moontlik gemaak is. Met sorgvuldige beplanning kon die Johannesburgse Stadsballet, onder administratieve leiding van mej. Dommisse en in samewerking van leidende balletfigure soos Yvonne Mounsey, Denise Schultze, Gwen Ashton, Faith de Villiers, Reina Berman en Ruth Inglestone, oorgaan tot die aanstelling van die eerste werklik voltydse beroepsballetgeselskap in die land. Met behulp van 'n bydrae van die stadsraad van Johannesburg kon hierdie geselskap met die opening van die Stadsskouburg die ballet Coppelia op beroepsgrondslag aanbied en onmiddellik daarna begin met die instudering van Giselle wat enkelde maande later aangebied is.

In April 1963 is die Johannesburgse Stadsballet oorgeneem deur die Transvaalse Raad vir die Uitvoerende Kunste. Terselfdertyd is voorsiening gemaak vir die subsidiëring van die ballet in die Oranje Vrystaat, Natal en die Kaapprovinsie. In Natal en die Vrystaat voer die ballet na vyf jaar nog steeds 'n sukkelbestaan weens 'n tekort aan dansers en fasiliteite. In die Kaap is daar ooreengekom dat die Universiteitsballet wat oor vele jare deur Dulcie Howes tot 'n uitstaande geselskap ontwikkel is, sou uitgebou word tot die verteenwoordigende groep van die Kaapse Raad vir die Uitvoerende Kunste. Met die vermaarde danser David Poole as balletmeester en hoofchoreograaf het die geselskap reeds uitstaande aanbiedings gelewer van klassieke en moderne werke. Die ballet is gesetel in Kaapstad maar maak ook uitgebreide reise deur die Kaapprovinsie en tree van tyd tot tyd op in die Vrystaat, Natal en die Transvaal.

In die Transvaal het Hermien Dommisse aanvanklik opgetree as administratiewe en artistieke leier met die internasionaal bekende Rhodesiese danser Gary Burne as hoofdanser

[p. 78]

Van links na regs: Raimond Schoop (dekor en kostuums), Graham Newcater (musiek), en Frank Staff (choreografie) bespreek die skepping van die eerste volledig Suid-Afrikaanse ballet Raka, gebaseer op N.P. van Wyk Louw se epiese gedig. (foto Truk, Silverton, Tvl.)

[p. 79]

en balletmeester. Met die uittrede van beide persone is die leierskap oorgeneem deur Faith de Villiers wat tans aangestel is as artistieke leier.

Die balletgeselskappe van Suid-Afrika is in die gelukkige posisie dat hul hul geselskappe kan saamstel uit 'n wye keuse van uitstekend opgeleide jong dansers. Daar is seker min lande in die wêreld waar die balletopleiding op gesonder en deegliker voet verkeer as juis in die Republiek van Suid-Afrika en dit is veral te danke aan die streng eksamenstelsels van die Royal Academy of Dancing en die Cechetti Vereniging waartoe meeste onderwyseresse behoort. Aanvullend is daar die balletskool van die Universiteit Kaapstad en 'n spesiale kursus wat in Johannesburg ingestel is vir senior hoërskoolleerlinge wat hul opleiding kan voltooi met ballet as hoofvak vir hul eindeksamens. Met die talent tot hul beskikking is dit vir alle balletgeselskappe moontlik om 'n hoogstaande klassieke repertorium aan te bied hoewel 'n duidelike balans tussen die klassieke en 'n moderne repertorium is nog nie gevind nie. Sedert die aanstelling van Frank Staff, wat 'n aansienlike internasionale reputasie geniet, as choreograaf van die Truk-balletroep, kry die repertorium van die groep al meer 'n tydgenootlike stempel. Gedurende die afgelope seisoen is 'n hoogtepunt bereik met die aanbieding van RAKA, 'n ballet gebaseer op 'n gedig van N.P. van Wyk Louw, choreografie van Frank Staff, decor en kostuums van Raimond Schoop en oorspronklike musiek van die buitengewoon begaafde jong komponis, Graham Newcater. Die weg skyn nou oop te wees vir die vervulling van die lank gekoesterde ideaal van 'n nasionaal ballet met 'n eie inheemse en individuele stempel.