Ons Erfdeel. Jaargang 11

[p. 25]

nederlandse orkestkultuur: de radio-orkesten
léon schoenmakers ● 's-hertogenbosch

De Nederlandse orkestkultuur staat, ook in den vreemde, hoog in aanzien. Het is een van de markantste facetten van het nationale kultuurpatroon. Onderling mogen de dertien gesubsidieerde simfonie-orkesten niveau-verschillen openbaren, als totaliteit vormen ze een indrukwekkend sonoor geheel. Er ligt bovendien een belangrijk stuk kultuurspreiding in het orkestwezen besloten, want ieder gewest bezit wel een simfonie-orkest, sommige zelfs twee. Van Groningen tot Maastricht kan iedere muziekminnaar, die geregeld een koncert wil bezoeken, wekelijks een of meer malen een keuze maken uit een geschakeerd repertoire. De laatste tijd is er hier en daar op gewezen dat voor een betrekkelijk klein land als Nederland zoveel orkesten van het goede teveel zou zijn; het aanbod zou de vraag overtreffen en de eksploitatie van de dertien simfonie-orkesten zou een steeds zwaardere last worden, die merendeels op de schouders van de overheid drukt. Maar totnogtoe zijn er geen konkrete tekenen, die erop wijzen dat inkrimping van het orkestrale apparaat overwogen zou worden. Gelukkig maar, want zulk een gekonsolideerd bezit als het orkestapparaat gedeeltelijk ontbinden zou artistiek aanzienlijke konsekwenties kunnen hebben, die tevoren niet allemaal te voorzien zouden zijn. Ook het aan dit prominente kultuurbezit verbonden prestige-element zou een geduchte knauw krijgen, want Nederland dankt zijn internationale aanzien in muzisch opzicht nu eenmaal grotendeels aan zijn orkesten, met name dan aan het Concertgebouworkest, het Residentie-Orkest en het Nederlands Kamerorkest. De kritische geluiden, die zich de laatste tijd koncentreren rond het orkestapparaat van de Nederlandse Radio Unie, rechtvaardigen een wat meer genuanceerde beschouwing ten einde pro en kontra nauwkeuriger tegenover elkaar te stellen. Het muziekapparaat, dat de Nederlandse Radio Unie ten dienste van de omroepverenigingen in stand houdt, omvat vijf orkesten en een koor. Het Radio Filharmonisch Orkest, het Omroeporkest, het Radio Kamerorkest, het Promenade Orkest en het Metropole Orkest verschaffen werk aan in totaal 315 musici. Het Omroepkoor, dat in tegenstelling tot de autonome radio-orkesten als pool voor verschillende fleksibele formaties fungeert, telt 80 zangers. Met de eksploitatie van dit omvangrijke apparaat zijn tot nu toe jaarlijks tien miljoen gulden gemoeid, één vijfde van het budget waarover de NRU, die zestig procent van de luistergelden ontvangt, de beschikking heeft. In een land als Nederland, waar de orkestkultuur een hoge vlucht

[p. 26]

Het Radio Kamerorkest o.l.v. Roelof Krol.

Het Radio Filharmonisch Orkest o.l.v. Jean Fournet (foto J.J. Kok, Hilversum).

[p. 27]

genomen heeft, behoeft het niet te verwonderen, dat er ooit voor vijf orkesten emplooi werd geschapen bij de radio. Zolang de instandhouding van deze ensembles alsmede de eksploitatie van de dertien gesubsidieerde simfonie-orkesten financieel haalbaar is, zullen weinig mensen tegen die topbezetting protesteren. Maar toen enkele jaren geleden kwam vast te staan dat het bezoek aan de koncerten van de meeste Nederlandse orkesten eerder daalt dan stijgt, rees opeens de vraag of het in een tijd waarin de vertier en verpozing zoekende burger zoveel kanten uit kan, nog wel noodzakelijk is dertien orkesten in elf provincies met steun van de overheid in stand te houden. Ekonomisch en - eventueel - ook sociologisch is dat wellicht een verklaarbare vraag, maar artistiek - het werd reeds in de aanhef geschreven - een niet zo relevante. Toen de Nederlandse Radio Unie vorig jaar bij de minister van Kultuur, Rekreatie en Maatschappelijk Werk driftig op de noodbel drukte omdat haar benauwende budgetaire positie katastrofale konsekwenties voor de aktiviteiten van het Hilversumse omroepkwartier dreigde uit te lokken, gaven sommigen er zich weer eens rekenschap van, dat drie orkesten voor de ernstige muziek en twee voor het lichtere genre een nogal luksueus bezit is. Interessant om te weten is, dat het bedrag, dat de NRU voor haar muziekapparaat uittrekt nagenoeg even groot is als de subsidie, die het rijk voor dit jaar heeft gereserveerd voor de dertien simfonie-orkesten.

Niets wijst erop, dat de NRU in verband met het niet noemenswaardig effekt dat de jongste verhoging van de luistergelden oplevert, zou overwegen een koncentratie binnen het muziekapparaat door te voeren. Dat zulk een koncentratie artistiek en rationeel zeer levensvatbaar is, wordt gestaafd door het Omroepkoor, waaruit enkele kleinere, gespecialiseerde ensembles gerekruteerd worden, die weer moeiteloos in het grote geheel geschoven kunnen worden. De mogelijkheid van zulk een koncentratie behoeft niet alleen in verband met de financieel-ekonomische positie van de omroep te berde gebracht te worden, maar ook met het urgente probleem van de onderbezetting van bijna alle Nederlandse simfonieorkesten. Het mag waar wezen, dat sommige orkesten lessenaars onbezet moeten laten omdat het niet-subsidiabele taken betreft, evenzeer waar is het, dat het aanbod van musici in eigen land in geen verhouding meer staat tot de vraag. Het tekort aan strijkers is trouwens een internationaal probleem, waaraan alleen de prominentste orkesten weten te ontsnappen. Meer en meer Nederlandse orkesten zoeken ter vervulling van vakatures hun heil in het buitenland en omdat het reservoir in West-Europa nagenoeg blijkt uitgeput, worden er steeds meer musici geworven in Oosteuropese landen. Dit ‘vervreemdingsproces’ grijpt hier en daar al tamelijk snel om zich heen. Men behoeft waarlijk geen enghartige chauvinist te wezen om kritiek te hebben op deze ontwikkeling, maar een punt van overweging rond deze ‘import’ van musici is wel, of het in dit verband nog wel zinvol is voorbij te gaan aan de situatie zoals die zich bij de omroeporkesten voordoet. Het aantal vakatures daar blijkt te verwaarlozen: acht à tien op een totaal van vijf goed bezette ensembles, die bovendien nog kunnen beschikken over een ekstra reserve van twintig musici in algemene dienst.

Het probleem wordt nog nijpender, wanneer er over enige jaren een speciaal orkest voor de Nederlandse Opera Stichting uit de grond moet worden gestampt. Waar moeten de musici voor dat ensemble geworven worden? Niemand zal eraan denken een van de dertien simfonie-orkesten naar de opera te dirigeren en het Nederlands Begeleidingsorkest, het vroegere opera-orkest, blijkt inmiddels als balletorkest in een alleszins nuttige behoefte te voorzien, zodat ook aan dit ensemble niet gedacht kan worden, wanneer een zelfstandig opera-orkest noodzakelijk zal worden. Het initiatief om een van de omroeporkesten bij de opera onder te brengen zal van Hilversum zelf uit moeten gaan. Geen instantie beschikt over de autoriteit om de NRU te sommeren haar muziekapparaat in die zin te herzien. Jaren geleden is er al het idee geopperd om de radio-orkesten te likwideren en de simfonie-orkesten bij toerbeurt voor de mikrofoon te laten optreden. Aan de praktijk getoetst levert zulk een rigoureus plan toch wel enkele belangrijke bezwaren op. Bij het tegenwoordige aantal gesubsidieerde taken van de meeste orkesten zou een ekstra-belasting als deze waarschijnlijk moeilijk realiseerbaar zijn. Men kan uiteraard een kompromis bedenken door een deel van de koncertcycli der simfonie-orkesten rechtstreeks of door middel van uitgestelde relais uit te zenden. Maar dan moet weer bedacht worden, dat weinig koncertzalen in Nederland zich lenen voor radio-opnamen. En bovendien is er nog een zakelijk argument: wanneer de orkesten uit alle delen van het land geregeld naar Hilversum zouden moeten reizen voor studio-koncerten zou dat waarschijnlijk handen vol geld gaan kosten. De vraag is dan of de daarmee gemoeide investering de huidige van tien miljoen gulden per jaar voor de vijf radio-orkesten zou overtreffen dan wel daaronder zou blijven. In Hilversum hanteert men in dit verband wel het principe van de omgekeerde

[p. 28]

Henk Spruit, dirigent van het Omroeporkest.

De Amerikaanse gastdirigent van het Radio Kamerorkest Francis Travis, die speciaal nieuwe muziek instudeert.

[p. 29]

bewijslast: ‘Waarom dertien gesubsidieerde simfonie-orkesten en waarom vooral een Kunstmaandorkest náást het Concertgebouworkest in Amsterdam?’ Wel beschouwd heeft elk van die ensembles een eigen verzorgingsgebied, een specifiek repertoire en een bepaald publiek, die nog steeds voldoende gewicht bezitten voor een verantwoorde taakvervulling. In elke provincie van het land kan ieder, die dat wil, kennis nemen van alle soorten ernstige muziek. Aan dit feit kan zelfs de konklusie verbonden worden dat de ekstra mogelijkheden die de omroep ten aanzien van de klassieke muziek biedt, over het algemeen niet meer in een primaire behoefte voorzien, zeker wanneer het repertoire, dat in Hilversum wordt opgenomen en uitgezonden, het koncertzaalrepertoire grotendeels overlapt. Drie ensembles voor hetzelfde repertoire lijkt teveel van het goede, ook al probeert de NRU haar critici ervan te overtuigen dat elk orkest een specifieke programma-politiek voert. Daarover het volgende:

Het Radio Filharmonisch Orkest (dirigenten: Jean Fournet en Willem van Otterloo, bezetting: 88 musici) wordt in omroepkringen wel een ekwivalent van het Concertgebouworkest genoemd en het bestrijkt het grote simfonische repertoire. Het Omroeporkest (dirigent: Henk Spruit, bezetting: 90 musici) vindt zijn werkterrein ook in opera en oratorium en verder staat er muziek die elders niet zo vaak gespeeld wordt op het repertoire. Nuchter beschouwd wordt hier tamelijk kunstmatig onderscheid gezocht tussen genres, die ieder normaal orkest, dat niet al te subtiel te werk gaat in zijn programma-politiek, zonder bezwaard gemoed op zijn repertoire kan hebben en inderdaad veelal ook hééft. In de huidige muziekpraktijk hier te lande speelt ieder simfonieorkest buiten het gangbare repertoire van simfoniën en solokoncerten weleens balletmuziek, simfonische gedichten en muziek uit andere, minder bekende genres en begeleidingstaken bij operavoorstellingen en oratoriumuitvceringen zijn eveneens aan de orde van het rooster. Veelzijdigheid en fleksibiliteit van het orkest varen wel bij zulk een breed georiënteerd artistiek beleid. Men kan specialisatie en terreinafbakening ook te ver doorvoeren en dat lijkt lichtelijk overdreven wanneer er het bestaansrecht van twee vrijwel identieke ensembles als het Radio Filharmonisch Orkest en het Omroeporkest mee gemotiveerd worden. Een fusie van deze twee orkesten is, wanneer de NRU geen werkelijk steekhoudende argumenten weet te bedenken - een drastische aanpak van het hedendaagse repertoire zou er bijvoorbeeld een kunnen zijn - maar in dit opzicht laten beide orkesten deerlijk verstek gaan - tenminste een grondige overweging waard. Dat spaart geld en bovendien komen er musici vrij, die gretig zullen worden opgenomen door de Nederlandse simfonie-orkesten.

Het bestaansrecht van het Radio Kamerorkest (dirigent: Roelof Krol, bezetting: 45 musici) kan musikologisch met redelijke argumenten worden aangetoond. Dit ensemble leent er zich door zijn aard en omvang als het ware van nature voor een speciaal repertoire als eigen werkterrein te kultiveren, dat van de hedendaagse muziek met name. Het stemt tot voldoening, dat de werkgroep Muziek van de NRU enige tijd geleden het initiatief heeft genomen om eindelijk eens wat regelmatiger en sistematischer het domein van de nieuwere en nieuwste muziek te gaan verkennen. In dat opzicht strompelt de Nederlandse omroep geweldig achterop vergeleken bij de Duitse radio bijvoorbeeld. Nu behoeft dat alweer niet te verbazen wanneer men weet met hoeveel traagheid elke omroepvereniging doorgaans reageert op wat er momenteel op muziek-kreatief gebied in binnen- en buitenland aan de hand is. Men laat het meestal bij incidentele uitzendingen en situeert die dan bij voorkeur in de zeer late avonduren. Het Radio Kamerorkest heeft over het algemeen de meest evenwichtige programmapolitiek van de drie omroeporkesten: in 1965 speelde het 81 ‘moderne werken’ (waarbij elf van de avantgarde), 25 romantische, 54 klassieke en 57 pre-klassieke werken. Het programmabeleid bij het Radio Kamerorkest is sindsdien nog beduidend geëvolueerd naar de nieuwe muziek, niet alleen door toedoen van de vaste dirigent Roelof Krol, maar ook dank zij gastdirigenten als Bruno Maderna en Francis Travis, die nu ook samen met Paul Hupperts het speciale projekt, dat geheel aan hedendaagse komposities gewijd zal zijn, verwezenlijkt. Voor zulk een specifieke taakvervulling is inderdaad een groep specialisten noodzakelijk, die niet ad hoc of ad libitum gerekruteerd kan worden uit een groter geheel als het Radio Filharmonisch en het Omroeporkest. Nieuwe muziek eist doorgaans een bijzondere technische en mentale dispositie, die de musici van het Radio Kamerorkest blijkbaar bezitten. Wanneer het niet bij dit ene projekt blijft, is het bestaan van deze ensembles alleszins gemotiveerd. Maar de gedachte om die twee grote simfonie-orkesten van de radio in één uitstekend beze radio-simfonie-orkest van circa 120 musici te koncentreren en de dan vrij komende 60 musici ter beschikking te stellen van de andere Nederlandse orkesten, die dan eindelijk eens op het gewenste ‘bezettingsbestand’ komen, én van het op te richten operaorkest, is een aanlokkelijke.