Ons Erfdeel. Jaargang 11

Martinus Nijhoffprijzen 1968.

Het bestuur van het Prins Bernhard Fonds heeft de Martinus Nijhoffprijzen 1968, voor vertalingen in en uit het Nederlands, op 26 januari 1968 in de Haagse raadzaal uitgereikt aan de Nederlandse dr. Ida G.M. Gerhardt en de Spanjaard Felipe M. Lorda Alaiz.

De jury, bestaande uit prof. dr. S. Dresden (voorzitter), prof. dr. P. Minderaa, Adriaan Morriën, Paul Rodenko, Mr. E. Straat, Dolf Verspoor, Bert Voeten en J.U. Priesman (sekretaris), kende de prijs aan dr. Gerhardt vooral toe voor haar vertalingen uit het Latijn. In haar rapport verwijst de jury op de eerste plaats naar het tweede deel van Ida Gerhardts dissertatie, uit 1942, Lucretius, de natuur en haar vormen, Boek I en Boek V, waar zij een vertaling gaf van de in de titel genoemde boeken, die overigens later, in 1956, ook afzonderlijk herdrukt werd in de reeks De Tiende Muze. Dat de vertaalster er zich van bewust was, dat het een moeilijke maar verheven taak was Lucretius' De Rerum Natura in het Nederlands over te brengen, blijkt uit het motto dat ze voor deze uitgave schreef:

‘Het edel woord geschonden noch verraden - geen strakker tucht, geen stralender genade; richt dan, Vertalens Muze, naar Uw wet ons, die Uw hof met schucht're voet betraden.’

De jury waardeert het vooral dat zij konsciëntieus de vele abstrakte begrippen die Lucretius in zijn behandeling van Epicurus' filosofie en van het atomisme hanteert, in het Nederlands heeft weergegeven, maar stelt tevens vast dat Ida G.M. Gerhardt in haar verlangen om zo dicht mogelijk bij het origineel te blijven, niet alleen de woordvolgorde van het Latijn zoveel mogelijk handhaafde - wat soms een stroef Nederlands oplevert - maar haar vertaling ook schreef in Nederlandse hexameters, wat vaak uitstekend slaagde maar toch ook wel eens tot een onnatuurlijke aksentuatie leidde.

Bij haar vertaling van Vergilius' Georgica (Het Boerenbedrijf, 1949) heeft ze de hexameter dan ook vervangen door de zesvoetige jambische maat, waardoor er een grotere ongedwongenheid ontstond. Men kan dit uitstekend konstateren als men haar vertaling vergelijkt met die van mr. H.J. Scheuer uit 1924, die de hexameter wel handhaafde.

De jury merkt over Gerhardts Het Boerenbedrijf op: ‘Deze vertaling van de Georgica is inderdaad een meesterstuk. Merkwaardig: het metrum en het ritme ervan zijn niet alleen soepeler, maar ook sterker, krachtiger dan die van de Lucretius-vertaling; de talloze technische termen zijn scherper, kantiger weergegeven, bijzonder rijke passages als de laus Italiae in II, de Corycius-passage in IV (116-148) en zovele meer schieten tegenover het origineel niets tekort en bovenal de toon van het sunt lacrimae... etc., “het huiverend besef van niet slechts het menselijke, maar het kosmische tekort” klinkt overal door.’

Ida G.M. Gerhardt, die vooral bekend is als schrijfster van gave, technisch zeer verzorgde, traditionele natuurlyriek, waarvoor zij reeds eerder bekroond werd met de Van der Hoogtprijs (voor haar bundel Het Veerhuis, 1945) en de Poëzieprijs van de gemeente Amsterdam (Het levend monogam, 1955), legt zich de laatste tijd bijzonder toe op de vertaling der psalmen. Zij volgt daarbij niet het voorbeeld van onze eerste psalmberijmer, de Frans-Vlaming Petrus Dathenus, die van bestaande - buitenlandse - vertalingen uitging, maar zij richt zich, zoals Marnix van St. Aldegonde, op de Hebreeuwse grondtekst. Vorig jaar verschenen in het novembernummer van het literaire tijdschrift Maatstaf tien psalmen, als proeve van de volledige vertaling, van de hand van Ida G.M. Gerhardt en Marie H. van der Zeyde. Omdat het slechts het begin van een veel groter werk vormt, dat bovendien op naam van twee auteurs staat, kon deze vertaling bij de toekenning van de Martinus Nijhoffprijs geen grote rol spelen. Niettemin is het interessant hier de mening aan te halen van een deskundig hebraïcus: ‘De twee meest recente vertalingen, nl. die van het Nederlands Bijbelgenootschap en van de Katholieke Bijbelstichting, die beide op hoog peil staan, weten zij bijna steeds in precisie ten opzichte van de grondtekst te evenaren en in de weergave van het poëtisch gehalte te overtreffen.’

In een zeer boeiend dankwoord trachtte dr. Ida Gerhardt onder woorden te brengen wat haar tot vertalen drijft: ‘Eeuwen scheiden ons, scheiden U en mij, van een Lucretius, een Vergilius, van de dichters der Psalmen. Toch kan, van gene zijde, hun stem zó dwingend speken, zó dringend vragen, dat men

[p. 144]

niet alleen luisteren moet, maar - tenslotte - ook bevestigen wil, dàt men heeft gehoord, dàt men heeft verstaan. En dan gééft men die verre andere antwoord: en dat antwoord is een vertaling van zijn werk.’

Aan het slot van haar toespraak maakte Mej. Gerhardt ook nog enkele moeilijk mis te verstane opmerkingen over nu nog gebruikte psalmvertalingen, waarbij zij zelfs kwalificaties als ‘treurige onzin’ en ‘wartaal’ gebruikte. Ze legde er de nadruk op dat haar vertaling bedoeld is als bijbelvertaling, op de eerste plaats voor de kerkganger, en niet als psalmberijming.

Voor twee Nederlandse dichters bracht Ida Gerhardt haar bewondering tot uiting: voor Nijhoff als schrijver van Het lied der dwaze bijen - het laatste boek van de Georgica, het bijenboek, zette haar aan tot vertaling van het hele werk, omdat het verzen bevat, waarvan men kan zeggen: ‘lees maar, er staat niet wat er staat’ - en vervaardiger van ‘een fraaie berijming van zeven psalmen’, én J.H. Leopold, van wie zowel Marie van der Zeyde als Ida G.M. Gerhardt een leerlinge was. De laatste bracht haar grote erkentelijkheid voor haar leermeester en medewerkster met een korte anekdote onder woorden: ‘Leopold placht soms, niet opzettelijk en niet bij vergissing, maar omdat dit hem zo inviel, onze achternamen lichtelijk te wijzigen. En ik hoor hem nóg zeggen, terwijl hij onze Plato-vertalingen teruggaf en enkelen reeds met hun mooie cijfer zaten te prijken: “En nu Maria, Maria van Terzijde. Ik zou aan haar vertaling niets kunnen verbeteren. Zij bloeit ook maar liever in het verborgen”. In dit korte moment werd ons, merendeels begaafde maar van zelfkritiek verstoken kinderen, iets duidelijk. Niet alleen, met een soort van schok, ten aanzien van onze medeleerlinge, maar ook ten aanzien van de werkelijke verhoudingen des levens. Dit was de Leopold van het Soefische kwatrijn:

Des harten deemoed is des wijzen glans
en simpelheid is overdaad bijkans;
zet U niet neder aan het boveneinde,
de lichtste schaal gaat hoog van de balans.

Geen leerlinge van Leopold kan de Martinus Nijhoffprijs in ontvangst nemen, zonder er wederom aan herinnerd te worden dat hem, onze grootste dichter, tijdens zijn leven nooit één officiële erkenning gewerd.’

De Spanjaard Felipe M. Lorda Alaiz, die dit jaar de Nijhoffprijs voor vertalingen uit het Nederlands verwierf, vocht in de Spaanse burgeroorlog - aan de republikeinse kant -, studeerde klassieke filologie, o.a. aan de universiteit van Madrid, waaraan hij later een tijd als docent verbonden was. In 1947 kwam hij naar Nederland als adviseur van uitgeverij Het Spectrum; hij was ook in dienst van de Wereldomroep. Na vijf jaren in Londen voor de B.B.C. gewerkt te hebben, is hij momenteel, sinds 1964, docent in de Katalaanse letteren aan de Universiteit van Amsterdam.

Felipe Lorda is een veelzijdig man: al twintig jaar lang is hij een groot propagandist voor de Nederlandse literatuur in de Spaanstalige wereld, maar in omgekeerde richting is hij ook zeer aktief; hij schrijft veel over de Spaanse kultuur en Spaanse toestanden, onlangs nog een vlugschrift van De Gids, getiteld Schrijvers onder Franco. Lorda wordt daarnaast zeer geboeid door de Katalaanse kultuur, terwijl hij ook veel gedaan heeft voor het bekendmaken van de moderne Engelse literatuur in Spanje.

Bij dit alles interesseert hij zich vooral voor het toneel. Als kritikus schreef hij dertien studies over het Nederlands toneel van de veertiende eeuw tot heden. Van zijn hand verscheen in Madrid een bundel modern Noordnederlands toneel, een paar jaar later gevolgd door een deel met Zuidnederlands toneel, dat in Mexico moest verschijnen. Hierin treft men o.a. aan De medeplichtigen van Max Croiset, De bruid in de morgen van Hugo Claus, Het water van Ed Hoornik, Tanchelijn van Harry Mulisch, naast werk van Brulin, Defresne, Hensen, Herzberg en Teirlinck. Zijn belangrijkste werk op dit gebied zal binnenkort in Spanje uitkomen onder de titel: Tres poemas dramaticos Neerlandes de la baja edad media. Hierin zijn de Spaanse vertalingen gebundeld van drie middelnederlandse toneelspelen: Lanseloet (Lançarota), Elckerlijc (Todohombre) en Mariken van Nieumeghen (Mariquilla de Nimega). Het meest opvallende hierbij is dat Lanseloet niet in modern maar middeleeuws Spaans is weergegeven. Volgens het juryrapport is ‘de Spaanse Lanseloet van Lorda een overtuigend en ontroerend bewijs van de eenheid der Europese middeleeuwen, in een prachtige, levende taal, en een creatieve bijdrage tot de ontwikkeling van letterkunde, toneel en vergelijkende literatuurbeschouwing.’

Kwantitatief wordt dit alles nog ruimschoots overtroffen door Lorda's vertaalaktiviteiten op proza-gebied. In opdracht vertaalde hij meer als 70 boeken, waarbij er ‘vijftig waren die ik niet zo mooi vond’. Hij begon met werk van Bomans, Den Doolaard en Jan de Hartog, maar vertaalde de laatste jaren vooral romans en novellenbundels van Wolkers, Van het Reve en Mulisch. Hij geldt ook als specialist in vertalingen van wetenschappelijke publikaties, o.m. van Pieter van

[p. 145]

der Meer de Walcheren, prof. Delfgauw en dr. Trimbos.

In een ironisch dankwoord sprak Felipe M. Lorda Alaiz over de onmogelijkheid van vertalen en hij citeerde de volgende passage uit zijn inleiding op de drie middeleeuwse toneelstukken: ‘Voor de ogen van de lezer bevinden zich, in de pagina's van dit boek, de trofeeën - of de trieste resten? - van mijn barbaarse aanval op deze vroege en gracieuze monumenten van de Nederlandse letteren. Ik bied de lezer hiervoor mijn oprechte verontschuldigingen aan, maar tegelijkertijd vraag ik hem mij niet al te streng te willen beoordelen, daar hij zonder mijn profanatie zelf niet de resten van deze werken zou kennen, en zelfs deze resten zijn méér dan de moeite waard.’

De Martinus Nijhoffprijzen, die sinds 1956 door het Prins Bernhard Fonds ter beschikking worden gesteld, zijn tot nu toe vier maal toegekend aan Engelse vertalers van Nederlands literair werk en twee keer aan Spaanse, Italiaanse en Duitse vertalers. Slechts één keer - tien jaar geleden - werden vertalingen in het Frans bekroond, nl. die van Dolf Verspoor. Men moet hopen dat in de naaste toekomst ook eens een van de vele Franstaligen, die de laatste jaren een groot aantal uitstekende vertalingen van Nederlandse poëzie en proza op de markt brachten, voor een Nijhoffprijs in aanmerking zal komen.

Frits Niessen