Ons Erfdeel. Jaargang 11

[p. 117]

steden van frans-vlaanderen
belle
f. pittery ● brussel

Het wapen van de stad Belle.

Weinig steden zullen in hun bevolkingsstatistiek naast een jaartal hebben staan: nul. En dit is het geval voor Belle in 1918; op 31 augustus van dat jaar trokken de Engelse troepen binnen in een totaal verwoeste stad die maanden lang een belangrijke inzet was geweest in het laatste Duitse offensief rond de Vlaamse bergen. Die inzet was blijkbaar zo hoog dat geen enkele van de strijdende partijen er zelfs maar aan gedacht hebben wat dan ook te sparen.

Het was voor Belle overigens niet de eerste keer dat het zo'n grondige verwoesting te verduren kreeg: het was de laatste in een lange treurige reeks tijdens het ruim 1000-jarige bestaan van deze agglomeratie: in 882 de Noormannen, in 1213 Filips August vóór de slag bij Bouvines, daarna nog ‘afgewerkt’ door zijn zoon Lodewijk, in 1478 een troep Engelsen onder de leiding van de Hertog van Gloucester, in 1478 nog eens het Franse leger onder het bevel van Lodewijk XI, in 1582 de markies van Robeke met de Geuzen, in 1653 de hertog van Elboeuf met Franse troepen; zij allen brachten in meerdere of mindere mate zware schade toe aan de stad, waarbij mensen omkwamen of weggevoerd werden. En alsof dat nog niet genoeg was: bij die lijst komen nog twee grote branden. In 1503 brandde de hele stad bijna af, met inbegrip van het belfort en het hele

[p. 118]

Deze figuur op het voetstuk van het belfort heeft de beschieting overleefd.

De Sint-Vaast, het belfort en de ruïnes van de voormalige Sint-Amandskerk, nu dodenmonument.

archief en zoiets deed zich opnieuw voor in 1681, de ‘Bellebrand’ die de rederijker Franciscus De Springher van Belle tot een gedicht inspireerde (na dit artikel wordt een fragment ervan afgedrukt). En tenslotte werden ook in 1940 honderden huizen min of meer zwaar beschadigd. Die ietwat droge opsomming van deze reeks beproevingen kan ons beter doen begrijpen dat we in het Belle van vandaag minder aantrefen uit het verleden dan dit normaal het geval geweest zou zijn als de stad het wat minder erg te verduren had gehad, waarbij dan de beschietingen van 1918 - nog levendig in de herinnering van talrijke Bellenaren - toch wel de kroon op het vernietigingswerk zetten.

De stad zoals we die nu kunnen zien is van dit alles een gevolg en vormt tevens een antwoord erop. Maar de verliespost is bijzonder zwaar: verdwenen zijn het ‘Gasthuys’ met het begijnhof en een leprozenhuis uit de 13e eeuw, de kommanderie van de Broeders Antonianen, de Rekoletten uit het Capucijnen-Straatje (1629), het klooster van de Grijze Zusters in de Heilig Geeststraat (1583), verdwenen ook het later opgerichte jezuïetenkollege (vanaf 1625) met de aangrenzende St.-Amanduskerk.

Eén ouder gebouw van enige betekenis is - hoewel het in 1918 beschadigd werd - van de ondergang gered: het Gerechtshof. Wie van Rijsel naar Duinkerke rijdt, kan het gemakkelijk zien liggen: bij de uitrit van de stad staat het in klassieke stijl opgerichte gebouw aan een pleintje dat nu helaas zijn bomen heeft zien verdwijnen, omdat het parkeerplaats is geworden. Het is in 1776 gebouwd en diende in de tussentijd nog als gevangenis: in de kelders werd o.m. nog in 1862 ene Vanhalewyn vóór hij naar het schavot geleid werd, opgesloten. Het is jammer dat het gemeentebestuur geen ander gebruik van dit gebouw weet te maken dan het zonder enige vaste bestemming te laten vervallen.

Om een tweede spoor van vóór 1918 in Belle te vinden, moeten we ons naar het stadhuis begeven, dat met zijn slank belfort de Grote Markt domineert. Het is een typisch produkt van de neo-Vlaamse stijl die in de streek na de eerste wereldoorlog floreerde en het is een vergrote reproduktie van het oude ‘Steedhuus’. De basis van het belfort echter heeft de bombardementen overleefd; het stamt uit de 12e eeuw en zou naar men zegt gebouwd zijn met ‘ijzermaalstenen’ uit het donjon van het voormalige kasteel. Buiten vindt men aan de basis van de bogen nog een paar merkwaardige figuren, binnenin

[p. 119]

kan men het gotisch gewelf bewonderen met nog andere afbeeldingen, o.m. een Vlaamse leeuw. Het klokkespel uit 1717 werd - op één klok na die in het museum staat - helemaal verwoest. Ook zijn er nog wat ruïnes van de oude St.-Amandskerk, waartegen het dodenmonument opgericht werd en waarin enkele andere elementen van vernielde gebouwen zijn verwerkt (kolommen en bogen).

Hiermee eindigt ons bezoek aan oud-Belle dat, naar oude prenten en enkele foto's van vlak voor de eerste wereldoorlog te oordelen, een heel typische stad geweest moet zijn. De sfeer die hier van uitging moet de Frans-Vlamingen zó aangesproken hebben dat ze die, met de steun van de overheid, hebben willen oproepen bij de herbouw van de stad in 1920-'30. Hiervan zijn een aantal gebouwen het gevolg, zoals de jongens- en meisjesschool, een kleuterschool, de plaatselijke teken- en muziekakademie, enz. Zonder dat men hen hiertoe kon verplichten, hebben toch een aantal privé-instellingen en partikulieren er de voorkeur aan gegeven ook hun pand in de traditionele Vlaamse stijl weer op te trekken. Al kan men de nodige bezwaren hebben tegen de neo-stijlen - vooral dan omdat ze niet getuigen van veel kreativiteit -, toch moet in het geval van Belle gezegd worden dat het een soort homogeniteit in de hand werkt die, zonder saai te zijn, het stadje toch een onmiskenbaar karakter geeft. Het heeft in ieder geval de verdienste gehad, in een tijd waar de moderne stijl nog volop naar zijn eigen vorm aan het zoeken was. Belle voor erger te behoeden.

Eén van die partikuliere huizen die in neo-Vlaamse Renaissance herbouwd werden, is het museum Benoit De Puydt. Het draagt de naam van de stichter, die griffier was van het kantongerecht en in 1859 zijn volledige kollektie kunstvoorwerpen aan de stad schonk. Behalve Chinees porselein zijn er voornamelijk stukken uit een groot deel van Zuid-Vlaanderen te zien, zoals aardewerk uit Rijsel, Deveren en Belle zelf (dat vroeger ook een produktiecentrum van aardewerk was) die dan aardig kontrasteren met een kollektie Delfts. Dit alles echter op veel bescheidener schaal als in het museum van Sint-Omaars.

De stampvolle zalen bieden ons echter nog meer: oud Vlaams tapijtwerk, meubelen uit de streek, munten en schilderijen, voornamelijk uit de Vlaamse school. Het pronkstuk is een klein rond schilderij dat een ‘keisnijding’ voorstelt en dat onlangs nog de eer genoot op de Jeroen Boschtentoonstelling in 's-Hertogenbosch te hangen, waar het gekonfronteerd werd met twee andere versies van die afbeelding (Amsterdam, Rijksmuseum en Madrid, Prado), en waarin men niet alleen de tematiek maar ook de hand van Jeroen Bosch herkend zou hebben. De vraag naar het auteurschap blijft echter open - R. Debevere stelde ze reeds uitvoerig in Ons Erfdeel, X, jg. 2 -, maar de direkteur van het museum in Belle, A. Ficheroulle, houdt het op Hendrik met de Bles.

De geschiedenis van de stad komt uiteraard in het museum ook uitvoerig aan bod: een afbeelding van Sanderus, een kaart van Deventer uit 1570, een groot aantal foto's van Belle voor en vooral na de beschieting van 1918 en nogal veel kantwerk, produkten van een nijverheid waar Belle vroeger beroemd om was.

Dit herinnert er ons aan dat vanaf de 12e eeuw Belle voornamelijk een tekstielstad was. Het laken was er honderden jaren lang de voornaamste bron van inkomsten voor de 15.000 inwoners tellende stad, waardoor ze trouwens in 1278 het privilege verkreeg zich aan te sluiten bij de Hanza van Londen. De godsdienstoorlogen zorgden voor de ondergang hiervan, mede door massale uitwijking van de inwoners o.m. naar Engeland. In de zestiende eeuw werd door toedoen van enen Despringere - een nu nog volop voorkomende naam in de streek - de vlasspinnerij ingevoerd, alhier ‘twynderie’ genoemd. Die kwam zwaar in de verdrukking door strenge reglementeringen van Franse intendanten (eind achttiende eeuw), maar al in het begin van de zeventiende eeuw was een derde meer edele vorm van tekstielbewerking in de stad ingericht, nl. het kantwerken. Honderdvijftig jaar lang was dit voor de vrouwen van Belle een goede bron van inkomsten te oordelen naar de 1500 werksters die zich nog in 1827 bezighielden met het vervaardigen van kantwerk. Ook deze vorm van nijverheid dreigde tot een vrome herinnering te vergaan, ware het niet dat na de eerste wereldoorlog een entoesiaste Amerikaan, William Nelson Cromwell, de mensen die de kunst van het kantklossen wilden redden, mild steunde. Zo werd één van de vroegere acht kantscholen herbouwd in de Collegestraat - een borstbeeld van de weldoener prijkt in het voortuintje ervan - en door middel van zondagslessen slaagt men er nog in een dertigtal beoefenaarsters onder leiding van mejuffrouw Looten samen te brengen. Het is louter liefhebberij, want tot een echte produktie naar buiten uit komt het niet, zo werd ons gezegd; we zagen dan ook in Belle geen winkels die plaatselijke kant verkopen. In

[p. 120]

Het museum Benoît de Puydt, na 1918 in neo-Vlaamse stijl herbouwd.

De met Amerikaanse steun herstelde kantwerkschool.

het voorbijgaan kunnen we nog noteren dat De Coussemaker destijds in de kantwerkateliers een aantal Vlaamse volksliedjes optekende.

Een volgens ons minder geslaagd produkt van de wederopbouw is de Sint-Vaastkerk. De plannen hiervoor werden getekend door Cordonnier (zoals bekend, de bouwer van Vredespaleis te 's-Gravenhage), maar moesten dermate ingekrompen worden dat de homogeniteit van het geheel verloren ging. Cordonnier had namelijk een toren van 60 meter en een koepel van 45 meter voorzien, maar na jarenlange onderbreking van de werken werden beide tenslotte niet afgebouwd. Zo kreeg de kerk een kleine toren die buiten proportie staat ten opzichte van het hoofdwerk. Binnenin lijkt de ruimte grootser en dit is te danken aan een goed uitgebalanceerde belichting, maar de neo-Romaans-Byzantijnse stijl heeft intussen zo uitgediend dat men niet geneigd is enige verdergaande aandacht aan dit gebouw te wijden. Toch zijn er pikturaal interessante, hoewel nogal traditionele, glasramen, die ons episodes uit de geschiedenis van Belle verhalen. Zo zien we dat St.-Vaast en St.-Leonard hier al in 500 de grondslagen gelegd hebben van een basiliek en dat de huidige St.-Vaastkerk op 25 september 1932 door kardinaal Liénard ingezegend werd Achteraan in de kerk is er een ruime kapel voor de heilige Antonius aan wiens plaatselijke kultus een hele geschiedenis vastzit. Al in de 12e eeuw bestond er te Belle - op de plaats waar nu de psychiatrische inrichting staat - een klooster en een kapel gewijd aan deze heilige. Toen in 1626 in de streek een epidemie van ergotisme (‘Antoniusvuur’ genoemd) uitbrak en hier veel mensen van stierven, werd tegen die ziekte de hulp van St.-Antonius ingeroepen. De geschiedenis van heel wat genezingen werd toen opgetekend, zo bij voorbeeld in ‘Van den Mirakelen gheschiedt door de Verdiensten van den H. Antonius’ uit leper (1628) en eveneens in ‘Clooster, capelle ende bedevaert van den H. Antonius eremyt, eer-tijds op-gerecht neffens de stadt van Belle in Vlaendre’ door Pieter Regnier, ook in leper in 1629 uitgegeven (dit laatste werkje ligt trouwens in het museum). Bij die gelegenheid werd de in 1160 opgerichte Commanderie van Sint-Antonius in die mate nieuw leven ingeblazen dat de edelen en notabelen van de streek zich aansloten bij die ‘Gildebroeders ende gildezusters’; er ontstond weldra een druk bezochte bedevaart die in de oktaaftijd zelfs per dag tot 3000 mensen naar Belle bracht. Aan die bedevaart werd in 1792 een einde gemaakt door de beëdigde pastoor die de St.-Antoniuskapel sloot. Na de

[p. 121]

revolutie ging die kultus over naar de St.-Vaastkerk waar landbouwers de heilige nog steeds aanroepen tegen veeziekten.

Een ander bedevaartsoord is de even buiten de stadskern (op de weg naar Hazebroek) gelegen kapel van O.L.V. van het Leen, opgericht in 1271 en herhaaldelijk helemaal herbouwd, een laatste maal in 1946; bij die gelegenheid heeft men er prijs op gesteld er Nederlandse opschriften aan te brengen (zie foto).

Belle is trouwens van in het begin een homogeen Nederlandstalige stad geweest en zelfs na de aneksatie bij Frankrijk in 1678 (bekrachtigd in 1713) bleef de oorspronkelijke volkstaal er lang nog burgerrecht hebben. Dit blijkt bv. uit de keuren die de stad verleend werden (die van 1588 o.m.), dit blijkt vooral uit de aktieve rederijkerskamers die op een bepaald ogenblik vijf in getal waren, alle gevestigd in het smalle straatje dat langs het belfort naar de kerk leidt, de Royaertstraat. Ze droegen welluidende namen als: ‘Geltzenders’ (omdat ze de kapel van St.-Antonius steunden), ‘Jongen van Haerte’, ‘Spaderyken’, ‘Jong van Zinnen’, enz. Sommige hingen af van kamers uit leper waar een paar van hun werken werden gedrukt. Nog in 1796 zien we ze te Bergen optreden, maar na de revolutie werden er slechts twee opnieuw opgericht, de ‘Spaderyken’ (1801) en de ‘Geltzenders’ (1810).

Eén Bellenaar, Abraham de Koningh, bracht het relatief ver in de letterkunde, al was hij ook in 't begin van de 17e eeuw als hervormingsgezinde verplicht de wijk te nemen naar Noord-Nederland. Hier vond zijn talent een goede voedingsbodem, want in Amsterdam werd hij lid van ‘Het wit Lavendel’, een kamer die de ingeweken Zuiderlingen verzamelde. Hij schreef verschillende bijbelse spelen die een vernieuwing in dit genre aankondigen; hiermee zou hij invloed uitgeoefend hebben op Vondel, die ook al een tijd lid was van dezelfde kamer.

In 1896 werd een poging gedaan om het Vlaams toneel nieuw leven in te blazen door een ‘rethorika’ te stichten die zich ‘Maetschappij der ware Vlamingen’ noemde en iedere winter nog voorstellingen gaf in een estaminet in de Volderstraat; dit noteert Jerome Ficheroulle nog in zijn twee jaar later uitgegeven werkje over Belle.

Een paar jaar vroeger, in 1891, had D. Carnel in zijn werk over ‘Le dialecte flamand de France’ hierbij uitvoerig over het dialekt van Belle geschreven en opgetekend dat de Bellenaars onder elkaar Vlaams spraken, ondanks de verspreiding van het onderwijs en de kennis van het Frans. In 1938 plaatst W. Pée Belle vlak aan de taalgrens en hij noteert dat bijna iedereen Vlaams kent, hoewel twee gehuchten (Het Steentje en De Kribbe) al sinds 1918 sterk verfranst zijn. Ook suggereert hij de mogelijke invloed van de inwijking van een aantal Franssprekende niet-autochtone inwoners na de gebeurtenissen van 1914-'18.

Dertig jaar later is die verfransing nog verder doorgedrongen, al hoort men op straat en in kafés nog door een aantal mensen vrijmoedig Vlaams spreken, maar die horen dan tot een oudere groep (de grens ligt hier, zoals trouwens elders, rond de 35-40 jaar). De jongeren spreken bijna uitsluitend Frans, al zijn er heel wat die u weten te zeggen dat ze Vlaams ‘begrijpen’. Een toestand dus zoals we die in de andere stadjes van de Frans-Vlaamse Westhoek ook aantreffen, hoewel de nabijheid van Nederlandssprekend België in dit geval wel als een faktor ten gunste van de oorspronkelijke taal kan spelen. Hoorden we niet de burgemeester voor een uitzending van zender West-Vlaanderen zich in vrij korrekt Nederlands uitdrukken? En te noteren valt ook dat de plaatselijke krant, ‘La Bailleuloise’, nu ook ruimte gemaakt heeft voor een ‘Vlaams Hoekje’.

Sympatiek is alleszins dat Belle een groot aantal van de oorspronkelijke Vlaamse straatnamen in ere heeft gehouden - soms dan in een oudere spelling - zoals Haenedries, Wezeldreve, Eckelstraete, Ravelsberg, Claboustraete, Arnould Straete enz. - en voor de nieuwe naamgeving putte uit eigen milieu in plaats van republikeinse abstrakties of grootheden aan te nemen. We noemen hierbij slechts: rue Royaert (de rederijkers!), rue Ed. de Coussemaker (hier geboren), rue Moeneclaye, avenue Deschepper enz. En de markt heet nog steeds: Grand-Place (en is niet zoals meestal in Frankrijk naar een president genoemd).

Met zijn ruim 13.000 inwoners vormt Belle een aktief centrum van een streek die min of meer samenvalt met het vroegere Beller Ambacht - altans van dat deel dat aan de Franse kant van de grens is komen te liggen. Dit merkt men het best aan het aantal en de uitgebreidheid van de handelsondernemingen in de stad, die duidelijk fungeren voor dorpen waar geen volledig gamma winkels bestaat, zoals dat bij ons meer en meer het geval is. Dit merkt men natuurlijk aan de scholen, die in 1964 nog een stel nieuwe gebouwen kregen. De industrie blijft echter een sterke positie bekleden en dit is

[p. 122]

Het fronton van het gerechtshof.

Op de herbouwde bedevaartskapel buiten de stad staat een Nederlands opschrift.

opnieuw - zoals in vroeger tijden - de tekstiel; er is ook een meubelfabriek en een bedrijf waar vlees ingeblikt wordt. Die bevinden zich bijna allen aan de zuidkant van de stad, een stadsdeel in ekspansie sinds er vanaf 1848 de spoorlijn Rijsel-Duinkerke door loopt. Ook daar treft men een nieuw geplande woonzone aan. Een sinds twee jaar uitgegeven ‘Bulletin Municipal’ geeft heel goed die ontwikkeling van Belle weer, zonder overigens de gegevens uit het verleden te verwaarlozen.

Alles moet er normaal toe bijdragen van Belle een vredig stadje te maken waar het rustig leven is, maar dit is de laatste jaren helaas niet meer helemaal waar: het wordt geteisterd door een steeds maar toenemende stroom auto's die de zeer drukke weg Rijsel-Duinkerke nemen en onophoudelijk dwars door het hartje van de stad snorren. Al kan dat natuurlijk wat vertier met zich meebrengen, toch kijken de meeste Bellenaren met ongeduld uit naar de voltooiing van de snelweg die het gros van het verkeer buiten de stad moet houden. Maar hiervoor zal nog tot in 1972 gewacht moeten worden, als altans de werkelijkheid met de planning overeenkomt.

Misschien zijn we zelf meer dan eens zomaar door Belle gereden, op weg naar aanlokkelijker streken, met weinig aandacht voor dit stadje. Mogen deze paar bladzijden ertoe hebben bijgedragen meer oog te krijgen voor wat het te bieden heeft, ook na al de beproevingen die 't heeft moeten doorstaan.

Bibliografie:

J. Ficheroulle, Bailleul, 160 blz., Belle, 1898.
Ign. de Coussemaker, Keures de la Ville de Bailleul, 64 blz., Rijsel, z.j.
D. Carnel, Le dialecte flamand de France. Etude phonétique et morphologique de ce dialecte tel qu'il est parlé spécialement à Bailleul et ses environs, Parijs, 1891.
Lucien Detrez, L'âme flamande dans Bailleul restauré, 16 blz., Duinkerke, 1929.