Ons Erfdeel. Jaargang 11

[p. 114]

frans-vlaamse taaltuin
c. moeyaert ● izegem

11.

A.C. Vermast uit Sneek in Friesland schrijft me o.m. ‘Az heboren Zuid-Bevelander ligt 't Vlaams me né an 't arte...’ De h-loosheid en het gebruik van de h voor de g, naast de ie- en oe-klanken voor ij en ou, hebben de verre Zeeuwen dus met de West- en Zuidvlamingen gemeen. Met vreugde wijst A.C. Vermast verder op het woordgebruik waarin de Zuid-Bevelanders en de Zuidvlamingen elkaar de hand reiken, over de Westvlamingen heen. Zo het woordje iezder (‘ijzer’), het hooi wenn (‘keren’), betern (‘laten genezen’). P. Vandamme uit het Noordbrabantse Sleeuwijk, probeert ons te helpen bij de verklaring van wienrook (‘wierook’). De etymologie van wierook (‘wijden’) ontgaat zeker al heel wat Westvlamingen. Maar dat zal nog meer het geval zijn voor de Zuidvlamingen en sommige westelijke Westvlamingen uit het Veurnse die (naar ik ook van deze laatsten verneem) wiegen zeggen voor wijden. Zou er dan geen verband gezocht kunnen worden met een ander sakristie-artikel nl. de wijn, de wien? P. van Damme wijst verder ook op een tegenovergesteld geval uit z'n buurt, nl. de wijnruit, die zowel wienrute als wierute uitgesproken wordt. Jammer genoeg is die plantenaam - altans volgens de dialektwoordenboeken - in onze streek in die vormen niet bekend... Dr. Ir. J. Meulenhoff uit Bloemendaal, een naam met een puur Zuidvlaamse klank (denk aan de herberg Meulenhof in Rekspoede), deelt mee dat ook zelfs de vorm mulle voor molen in de streek van Zwolle geen onbekende is, bv. ollie mulle (oliemolen). Dr. Meulenhoff stuurt me een vrachtje knipsels gesteld in het Zwols. Traditioneel gezien is het Zwols Saksisch, in elk geval heeft het opmerkelijk veel gemeen met het Westvlaams, zelfs met het Zuidvlaams, bv. ewörren (Zwols) ewordn (Zuidvlaams) voor geworden (de weglating van de g bij voltooide deelwoorden); verder ook ele (hele) (t.o.v. het meer voorkomende Westvlaams geeële (gehele) dat zowel Zwols als Zuidvlaams of westelijk Noord-Westvlaams is.

Nu iets voor Dr. Paardekooper, bij z'n vraag in het 2e nr. blz. 201. De Heer Taccoen van Belle, geboortig van Wormhout, gebruikt zeker nuus als onderwerpsvorm, zoals André Maes, Gilbert van Ryckeghem en ik zelf duidelijk hebben kunnen horen. De Heer Taccoen is nog vrij jong. Ik geloof niet dat het platter is als wider, maar veel meer konden we er niet over te weten komen: tijd hiervoor ontbrak toevallig.

Het mooiste taalgeschenk heb ik dit keer van de Z.E.H.R. Debevere uit Loker ontvangen, nl. een schriftje van 24 bladzijden, getiteld: ‘Dictons, Proverbes etc. (Recueillis à Ste Marie-Cappel par l'instituteur Verclytte)’. Het staat propvol Frans-Vlaamse zegswijzen, spreekwoorden, raadseltjes, ‘koewachter’-liedjes, woordspelletjes enz. Bijna alles is op de koop toe verklaard (in het Frans, of in het Nederlands). Het geheel getuigt van een merkwaardige opmerkingsgave inzake uitspraak.

Een belangrijk stuk volksleven wordt in deze bladzijden onthuld in de vorm van zegswijzen. Eén voorbeeld: het oogstlied van de maaiers in Kwaadieper: (ik bewaar de oorspronkelijke spelling)

Viva den acker man
Die wel beschinken kan
Geluk boer en boerinne
Het leste voer komt in
Cariole! Cariola!

Je vindt hier opnieuw een bewijs dat huwen in Frans-Vlaanderen niet zo onalledaags klinkt:

Huwen is kermisse, maer 't heet dikkers veele slegte kandeel-dagen. Naast huwen staat er wel tussen haakjes ‘trouwen’, alleen om erop te wijzen dat sommige mensen dit woord gebruiken. Kandeeldagen - zegt de verklaring - komen daags na de kermis (dags naer de kermesse, staat er). Dezelfde uitdrukking staat ook in ‘Flamands de France’, blz. 43, zoals zoveel andere, zodat we kunnen vermoeden dat de Proverbes en Dictons van Detrez grotendeels aan de verzameling van Verclytte ontleend zijn, of aan een afschrift ervan. Bij Verclytte is ook het gebruik van men of me niet zeldzaam. Enkele voorbeelden:

Men sluyt geen brood voor vrienden. Me moet niet byten zonder bassen (Je moet iemand eerst eens een waarschuwing geven voor je straft). Men moet geen hoy in d'eyze laeten.⁽¹⁾ ‘Z'n glas uitdrinken.’ Nu zou iemand kunnen vermoeden dat ‘men’ alleen voorkomt in

(1) D'eize betekent de ruif; zeker bekend in Ekelsbeke, maar ook aan deze kant van de grens in West-Vlaanderen.

[p. 115]

spreekwoorden en zegswijzen. Daarom kopieer ik hier een los verhaal dat ik in ons schriftje aantref; ik bewaar de spelling en de interessante schrijftaalvorm!

Eenen vremden heer, eens herbergende ten huyze van F.M. tot Rubrouck zag door de vensters op het kerkhof kruyssen en graeven.⁽²⁾ Hy vraegde: Wel, Baes, 't schynt dat men hier ook dood gaet in deeze streek. - M'en doet, Mynheere, men sterft hier niet, hernam F. - Wel, wat zyn dan al die graeven en kruyssen? - Het zyn de graeven en kruyssen van enige opyneryks die niet meer wilden eeten, zeyde Francis. (En eylaes Francis heeft ook van dit getal geweest).

Ik hoop dat alle lezers deze tekst zullen begrijpen. Eén woord is vreemd, ook voor Westvlamingen, waarschijnlijk van Franse herkomst, nl. opyneryk, misschien wel iemand met een eigen opinie, Fr. opiniâtre.

In het vorige taaltuintje boeide ons de vraag of dei ooit gebruikt werd of nog wordt in Zuid-Vlaanderen. De vraag wordt nu nog boeiender doordat in dit schriftje onverwacht een parallel geval opduikt, nl. wei voor weg (vgl. Engels way, zoals dag/deg t.o. day...)

D'heeren draegen 't mee (uitgesproken: mei, C.M.)
En de boeren smyten 't wey

D.w.z. gooien het weg. Ik laat bij voorkeur Verclytte zelf het antwoord geven op dit raadseltje: D'eerste snuyten den neus in eenen doek; d'ander met de vingers.

In O.E., IXe jg., blz. 123, heb ik iets genoteerd wat ik vaak gehoord heb i.v.m. een Vlaamse tekst op een kapelletje, of in een boek: ‘'t Is in 't Vlams d'r op etikt’. Dat etikt kon ik toen niet verklaren. Dank zij een zegswijze uit Verclyttes schriftje meen ik het nu gevonden te hebben. Hij vertelt dat de klanten in het café al lachende zeggen:

Haelt den kelder boven en teekt vier pond.

D.i. haal al de drank uit je kelder boven, en teek (teken op) vier pond, nl. pond als munteenheid. In Verdams Middelnederlands handwoordenboek ontdek je teken = tekenen, nl. o.m. optekenen, tekenen of schilderen, enz. Jammer genoeg staan de hoofdtijden er niet bij, maar die zullen wel regelmatig zijn: teekte geteekt. In het Westvlaams treedt dan natuurlijk de Umlaut op: tikte getikt.

In de laatste tijd is me de vrij keurige woordorde van het Zuidvlaams opgevallen die in een paar gevallen weer dichter staat bij die van het ABN als bij die van ons Westvlaams, dat - naar ik vermoed - in de voorbije eeuwen meer de invloed van het Brabants ondergaan heeft... Alleen twee voorbeelden: Vrouwmoeder Monsterleet in Borre vertelt dat ze altijd veel gebeden heeft, om noit verzurgd te moetn zien (‘om nooit verzorgd te hoeven worden’). De algemeen afwijkende volgorde bij de Zuidnederlanders in deze werkwoordelijke eindgroep zou luiden: om nooit te moeten verzorgd zijn. Deze overeenkomst met het ABN valt nog sterker op in een telkens herhaalde en geroepen uitnodiging van kinderen om mee te spelen, vermeld bij Verclytte:

Houd al in die mey willen doen.

Misschien betekent inhouden hier, zoals o.m. bij Verdam: bezet houden. Want het spel bestaat erin dat de ene groep op een heuveltje staat terwijl de anderen roepen: Al af, al af, van my kasteel. Maar het gaat hier om dat ‘mey willen doen’, iets wat ons Noordnederlands toeklinkt voor ons ‘willen meedoen’.

Tot slot nog dank aan Broeder Dries Devos o.m. voor z'n mededeling kruuskèzel (kruispunt van twee grintwegen), gehoord in de streek van Hondschote, een woord dat nog niet genoteerd staat bij De Bo of in Loquela. Ik kreeg ook een tweetal volkse klanknabootsingen, opgetekend door Koen Baert bij de Verlyndes in Zermezele. De kikker roept.

Djooois, waa zaatje òt vrooois,
In de moooize, òt stief vrooois.

Met lang gerekte o's. De zwaluw die in de lente terugkeert in de lege schuur schreeuwt verontwaardigd over de boer:

J'(h)eet 't weer al versswissseld en versswassseld (met veel gesis).

Zeg nu driemaal achter elkaar: (geciteerd uit Verclyttes schuifjes): acht en tachentig kleene Kasselsche hinstekagteltjes (‘hengstveulentjes’).

Nogmaals dank voor alle vroegere en toekomstige aan- of opmerkingen.

(Adres: C. Moeyaert, Sint-Jozefskollege, Izegem)

(2) Waarschijnlijk ‘Au bon accueil’ bij de Heer Goudenove nu.