Ons Erfdeel. Jaargang 11

[p. 99]

‘vergeten uithoeken’ van het nederlandse taalgebied
de nederlandse antillen en suriname
luis h. daal ● madrid

1.

Gezicht op Willemstad, hoofdstad van Curaçao, het eiland waar de centrale regering van de Nederlandse Antillen gevestigd is. De foto is genomen vanaf een heuvel die bekend staat als Ararat.

Hoe ongeloofwaardig de titel hiervan ook moge lijken, de kerngedachte erdoor uitgedrukt is waar. Die ‘vergeten uithoeken’ bestaan en bij het opsommen van wat het Nederlandse taalgebied omvat, worden zij stelselmatig over 't hoofd gezien; dit is altans, jammer genoeg, het geval in Ons Erfdeel. Behalve het taalgebied van het Nederlands in Europa (Nederland en België) wordt ook dat in Zuid-Afrika vrij vaak ter sprake gebracht. Men heeft het dikwijls over de aanwezigheid van het Nederlands in Frans-Vlaanderen en spreekt wel eens van de resten van het Nederlands in Indonesië.

Dit alles is héél lofwaardig. Maar - zo zou men zich kunnen afvragen - waar blijven dan de Nederlandse Antillen en Suriname, waar het Nederlands wortel geschoten heeft; waar het verweven is in het kulturele patroon van die rijksdelen? Het leeft daar toch en het is er toch de officiële voertaal op de scholen en in administratief verband, op het wetgevende zowel als op het rechtsbedelende vlak? Men zou zelfs verder kunnen gaan en zich afvragen of de Nederlandse taal in die rijksdelen geen karakteristieken is gaan vertonen, voor wat betreft zinsbouw en woordenschat, bv., die zij elders niet of niet in die mate heeft. Verdient dit alles geen belichting in een blad als Ons Erfdeel?

Voor die vergeten uithoeken van het Nederlandse taalgebied kom ik nu de aandacht vragen. Hoe is de ontwikkelingsgang van het Nederlands daar en hoe de toestand op dit ogenblik? Wat zijn de toekomstbeelden van het Nederlands in deze autonome gebieden van het Koninkrijk der Nederlanden en wat zijn de behoudsmogelijkheden van het Nederlands in deze ‘enclaves’ in een Spaanssprekend deel van de wereld met waarachtige beïnvloeding van het Engels uit het noorden? Hoe is het er gesteld met het onderwijs van het Nederlands? Voelt men het Nederlands in deze kontreien nog aan als een ‘aangeleerde’, dus vreemde, taal of bestaat de mogelijkheid dat het Nederlands (de officiële taal van het land) ook moedertaal zal worden?

Ziehier vragen die, m.i., iedere neerlandist zal moeten interesseren. Wanneer gesproken wordt van stelselmatige, weloverdachte, en gerichte uitstraling van de Nederlandse kultuur - en met haar één van haar grondbestanddelen, de taal, - dan mag toch wel

[p. 100]

‘Colegio Arubano’ klinkt onnederlands, maar het onderwijs dat op deze hbs (vijfjarige kursus) gegeven wordt is op Nederlandse leest geschoeid met het Nederlands als voertaal.

De ingang van de haven van Willemstad, ter hoogte van de zo bekende schipbrug. De huizengevels aan de Punda-zijde verklaren de slagzin: ‘a bit of Holland in the Caribbean’.

Jeugdige lezers en lezeressen bij de Openbare Leeszaal en Boekerij van Oranjestad, op Aruba, die veeltalige lektuur verschaft aan jong en oud, maar waarvan de meeste boeken toch wel in het Nederlands geschreven zijn.

aandacht, volle en voortdurende aandacht, besteed worden, dunkt mij, aan het behoud en de versterking van het Nederlands in landen waar het weliswaar officiële taal is, maar waar het toch voor een belangrijk deel van zijn gebruikers geldt als vreemde, aangeleerde, taal.

Wil men tot een zuiver inzicht komen van de toestand in deze, dan moet men van meetaf aan een scherp onderscheid maken tussen het Nederlands in Suriname en het Nederlands in de Nederlandse Antillen. Al te vaak heeft men in het verleden deze twee gebieden domweg met elkaar vereenzelvigd onder de algemene benaming ‘de West’ naar analogie met de weidse aanduiding ‘de Oost’ voor Insulinde, tans Indonesië.

Met vermoeiende hardnekkigheid haalt men Suriname en de Nederlandse Antillen (twee delen van het Koninkrijk die meer dan 1.000 km van elkaar verwijderd liggen) door elkaar. Hoewel beide, sociologisch bezien, tot op zekere hoogte een soortgelijk patroon vertonen - beide behoren ze tot de z.g. ‘gesegmenteerde’ maatschappijen van het Karaïbisch gebied - doen zich in hun samenstelling zoveel wezenlijke verschillen voor, dat men beide samenlevingen noch als een sociologische noch als een geopolitieke eenheid mag beschouwen, ondanks hun deelgenootschap in hetzelfde koninkrijk en het bezitten van een gemeenschappelijke officiële taal: het Nederlands.

Het Nederlands, de kultuurtaal, de taal van bestuursorganen, is van invloed geweest op de ontwikkeling van beide gebieden: het Nederlands is een sterke faktor in de binding tussen deze twee rijksdelen onderling en van deze weer met het Nederlandsmoedertalig gebied in Europa: Nederland als geografische, politieke, ekonomische en kultuurhistorische eenheid.

De ontwikkelingsgang van het Nederlands zelf, mate, frekwentie en importantie in de dagelijkse omgang is verschillend in elk van deze Amerikaanse delen van het Koninkrijk der Nederlanden, zoals duidelijk blijken zal bij een nader beschouwen van die twee ‘uithoeken’ van het Nederlandse taalgebied.

Het zou zeker niet realistisch zijn de zaak voor te stellen als zou het Nederlands, als voertaal op de scholen, geen gevaar lopen op de Nederlandse Antillen te verdwijnen, altans sterk aan ‘prestige’ in te boeten of terug te lopen. Er zijn stemmen opgegaan, en niet helemaal ten onrechte, om het Nederlands als voertaal op de scholen te doen vervangen door een kultuurtaal die gemakkelijker aansluiting kan geven bij de geopolitieke, ekonomische, demografische en, bij gevolg, ook kulturele realiteit waarin de

[p. 101]

Nederlandse Antillen zijn besloten. Het Nederlands, hoe historisch vergroeid ook met de Antillen, geeft deze eilanden geen toegang tot de kultuurwereld waarin ze zijn opgenomen en waarvan zij deel uitmaken.

Los van deze stelling staat een andere overweging die de laatste jaren meer en meer op de voorgrond treedt en die een ernstig studiepunt vormt van een speciale kommissie: de wenselijkheid en noodzaak om de moedertaal (d.i. het papiamento) van het Nederlands-Antilliaanse kind bij het lager onderwijs in te schakelen.

De bedenkingen dus, opgeworpen tegen de tot nog toe gevolgde onderwijspolitiek, zijn in de meeste gevallen niet zonder grond. Het aan de orde stellen van een zó teer maar terzelfdertijd ook zó belangrijk onderwerp getuigt al van realiteitszin en van een kultureel wijde visie. Het zou al te gemakkelijk zijn - en deze denkwijze heeft ongelukkig genoeg bij vele niet-Antilliaanse Nederlanders postgevat - hierin slechts politieke overgevoeligheid als gevolg van een na-koloniaal bewind te vermoeden of een anti-Nederlandse geest daaruit te distilleren.

Voor zover ik zelf beoordelen kan is dit niet het geval. De werkelijke reden ligt voor de hand: werkelijkheidszin, ook in kultureel opzicht. De ontwikkelingsgang van kulturele verhoudingen is niet te stuiten; evenmin die van politieke groei en bewustwording. Een volk kan zich nu eenmaal niet los denken van zijn omgeving of zich zijn dagelijks terugkerende werkelijkheid, zijn grondwaarheid dus, ontveinzen.

Dit is dan, konkreet en ontdaan van vrome franjes, 't geval van de Nederlandse Antillen, een deel van het Koninkrijk der Nederlanden dat in de loop der jaren gewonnen is voor het Nederlands en voor de Nederlandse kulturele inwerking, maar dat niet oorspronkelijk Nederlandstalig, d.w.z. in het Nederlands denkend, is geweest. Het is een gebied met een eigen taal - het papiamento⁽¹⁾ voor wat betreft de benedenwindse eilanden⁽²⁾ - en wanneer dat gebied dus ertoe overgaat om, met opoffering van wat het 't meest ligt, de moedertaal, de volkstaal, een andere kultuurtaal dan het Nederlands waarin het zijn eerste schreden op het terrein van de westerse beschaving gezet heeft, te kiezen, dan moet daar toch wel een geldige, en psychologisch te verklaren, reden voor zijn.

Ondanks zijn verbondenheid met Nederland, is het Antilliaanse volk - een deel ervan in ieder geval, n.l. dat van de min of meer verantwoordelijke voormannen (politici, opvoeders, geestelijke leiders en andere intellektuelen) - zich bewust geworden van zijn zeker niet minder reële verbondenheid met de geopolitieke en kulturele werkelijkheid waarin de Nederlandse Antillen als volk, als samenleving, gestalte en persoonlijkheid hebben gekregen.

Het ligt voor de hand dat, na deze bewustwording, die van ruim genomen de laatste dertig jaar dateert - vanaf de vooravond dus van de politieke autonomie van dit stukje Nederland in Amerika - men ook konsekwent de aansluiting met de kultuurrealiteit (Spaanstalig) Amerika zou stimuleren net zo goed als Europese landen de behoefte voelen en de neiging vertonen om hechtere dan de vroeger bestaande banden met elkaar aan te gaan, op allerlei gebied.

De taalbarrière die een innig(er) samengaan van Europese landen met hun verschillende nationale talen in de weg staat, beperkt zich in het konkrete geval van de Nederlandse Antillen tot één meerderheidstaal, n.l. Spaans.

Dat men om onderwijstechnische redenen en om wille van de verdere kulturele mogelijkheden⁽³⁾ die deze meerderheid het minderheidje⁽⁴⁾ van de Nederlandse Antillen heeft te bieden, het onderwijs (lager, middelbaar en voorbereidend hoger) in het Spaans wil doen geven, is te begrijpen.

Ten aanzien van de vraag waarom men, in aanmerking genomen het feit dat de Nederlandsantillianen, op de benedenwindse eilanden altans, van huis uit papiamentotalig zijn, dan niet overschakelt van het Nederlands (voor hen toch een aangeleerde taal) op de eigen moedertaal, dient in overweging genomen te worden dat het papiamento vooralsnog niet als voertaal kan dienen bij het formele onderwijs, niet eens voor een goed opgezet lager en middelbaar onderwijs, laat staan dus bij hoger onderwijs. Voor eenieder die zich serieus met de studie van het Papiamento heeft beziggehouden is dit wel duidelijk. Er zullen heel wat jaren (van intensieve en gerichte arbeid) moeten verstrijken voor men in het papiamento over de nodige tekstboeken en/of ander audiovisueel onderwijsmateriaal beschikt.

Deze zijn, daarentegen, wel in het Spaans, dat overigens veel nader tot het Papiamento staat dan het Nederlands, beschikbaar voor onmiddellijk gebruik.

Een andere moeilijkheid die zeker niet minder gewicht in de schaal legt is die van de onderwijskrachten zelf. De opleiding van dit Antilliaans kader is op Nederlandse leest geschoeid, in het Nederlands en meestal zelfs in Nederland. Dat deze leerkrachten, zelfs indien zij tijdens hun opleiding Spaans als vak hebben gehad, niet zullen kunnen doceren onder een leerplan waarin Spaans

(1) Een mengtaal die, in tegenstelling tot andere mengtalen, van gesproken taal is opgeklommen tot geschreven taal met eigen letterkunde, uitgaven en kranten en die normaal gebezigd wordt in dagelijkse radio- en televisieuitzendingen.

(2) Aruba, Bonaire en Curaçao. De andere drie eilanden Saba, St.-Eustatius en St.-Maarten heten de bovenwindse eilanden en de bevolking ervan is Engelstalig, hoewel ook daar het Nederlands de officiële taal is.

(3) Men denke bv. aan aansluiting bij het in het Spaans gegeven hoger onderwijs in de Spaanstalige landen in dat gebied.

(4) ± 200.000 inwoners waarvan niet eens allen meer Nederlandstalig zijn.

[p. 102]

voertaal is, laat zich gemakkelijk indenken.

Deze twee overwegingen zijn m.i. voldoende om te onderstellen dat een eventuele overschakeling, zo zij zich inderdaad mocht komen te voltrekken, zeker niet in de eerstvolgende jaren uitvoerbaar zal zijn. Zij vereist 'n degelijke voorbereiding op velerlei gebied en eist, vanzelfsprekend, een ruime overgangsperiode.

Vooralsnog is dus het Nederlands als voertaal bij het onderwijs veilig gesteld. Voor hoelang? Dit is een vraag die zich niet gemakkelijk beantwoorden laat zolang de betrokken onderwijsautoriteiten zich in deze niet uitspreken.

Het gevaar voor verdwijning van het Nederlands als de voertaal bij het onderwijs in de Nederlandse Antillen is dus verre van denkbeeldig. Dat dit ook zou moeten inhouden een algeheel verdwijnen van het Nederlands is zeker niet aan te nemen. Met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid staat m.i. wel vast dat het Nederlands zal blijven als officiële taal in wetgevende en bestuurskringen alsmede bij de zittende magistratuur⁽⁵⁾ en dat het ook op de scholen onderwezen zal worden naast andere talen zoals Frans en Engels.

De binding tussen de Nederlandse Antillen en Nederland is er een die, historisch sterk vergroeid, de laatste jaren telkens opnieuw wordt benadrukt en bevestigd ondanks alle praktische overwegingen en het volle besef van in een Spaanstalige (en in het Spaans denkende) wereld opgenomen te zijn. De Nederlandsantilliaan denkt er over het algemeen niet aan die banden te verbreken, integendeel: men wil ze verstevigd zien, maar dan bestendigd in een vrijwillig aanvaard samengaan van gelijkberechtigden, de grondgedachte waarop het Koninkrijk der Nederlanden, in de nieuwe stijl, stoelt.

Alvorens in een volgende aflevering de lezer een inzicht te geven van het onderwijs op de Nederlandse Antillen⁽⁶⁾, zou het misschien goed zijn het voorgaande scherp te stellen in het licht van twee gedachten, die gegrift staan op twee monumenten die twee uiteenlopende historische feiten en etappen in de verhouding Nederland-Curaçao belichamen. Beide zijn uiteinden van eenzelfde as: de verbondenheid met Nederland.

Ingemetseld aan de buitenmuur van het fort Amsterdam, te Willemstad, komt er een gedenksteen voor die in 1933 onthuld werd bij het vierde eeuwfeest van de geboorte van prins Willem van Oranje. De tekst wordt besloten met deze woorden: ‘Nederland en Curaçao, één’...

Ter herdenking van de krachtens het Statuut van het Koninkrijk in 1954 ingevoerde (of beter gezegd, bekrachtigde) autonomie van de Nederlandse Antillen, staan aan het begin van de Rijkseenheidboulevard op Curaçao een monument. Het stelt voor: zes vogels (van verschillende grootte: de zes eilanden) die opvliegen uit een gemeenschappelijk nest. Het veelzeggende randschrift luidt als volgt: ‘Steunend op eigen kracht, maar met de wil elkander bij te staan’.

In deze vrijwillige verbintenis, in deze wil om elkander bij te staan, zie ik de veiligstelling van het Nederlands als kultuurgoed, als bindingsfaktor in de Nederlandse Antillen, zelfs als het als voertaal op de scholen plaats zou moeten maken voor een andere.

(wordt voortgezet)

(5) Misschien komt het nooit zo ver dat vonnissen in het papiamento zullen worden gewezen... Vast staat in ieder geval dat rechtszoekenden zich in hun taal mogen uitdrukken en dat de leden van de Staten en van de Eilandraden gebruik kunnen maken (en het ook doen) van hun moedertaal bij de beraadslagingen, interpellaties, enz.

(6) Alleen lager en middelbaar onderwijs, ook op het technische vlak. Hoger onderwijs is voor de Antillianen alleen buiten de Nederlandse Antillen mogelijk, waarbij de meeste Antilliaanse studenten afvloeien naar Nederland, maar vaak ook wel naar de V.S. en in enkele gevallen naar Zuidamerikaanse hogescholen. Een uitzondering op het voorgaande vormt sinds een paar maanden de pas geschapen mogelijkheid van aanvullend hoger onderwijs op medisch gebied, waardoor Antilliaanse medische studenten na hun opleiding in Nederland hun studies ter plaatse kunnen afronden onder toezicht van bevoegde akademici.