Ons Erfdeel. Jaargang 11

[p. 185]

tijdschriften en boeken

Met zijn tweeën rondom Guido Gezelle.

Bernard Kemp (schuilnaam van B.F. van Vlierden) schreef in 1959 een roman, De Dioscuren, waarvan slechts de titel uitstaande heeft met de mytologische tweelingen. Maar krachtiger is het leven dan de boeken! Van Vlierden die, voor zover ik weet, bij geboorte een éénling is, kreeg via Gezelle in de persoon van J.J.M. Westenbroek een literair-wetenschappelijke tweelingbroer, eentje zonder schulnaam! Beiden lijken astrologisch voor de Gezellestudie als dioskuren aangewezen. Wie van beiden Castor, de paardentemmer, wie Pollux, de vuistvechter: dit uit te maken laat ik aan een 18e-eeuwse klassisistische geest over.

Beiden in 1926 geboren, leraren geworden allebei, allebei van jongsaf door (ekskuus voor de term) Gezelle-mikrobe aangetast (de éne m.n. van Vlierden, door toedoen van wijlen Prof. Dr. P. Sobry, de andere van de springlevende Prof. Dr. W.J.M.A. Asselbergs, allas A. van Duinkerken), doktoreerden ze alletwee op een proefschrift over Gezelle: van Vlierden 30-3-65 te Leuven, Westenbroek 19-1-67 te Nijmegen. Eentje was toch een paardensprong vóór, een vrij verre paardensprong! Maar Jacob haalde het op Esau: Westenbroeks tesis zag in boekvorm als eerste het licht! Twee Nederlanders in kompetitie op het doktorale vlak, één Zuid één Noord, de éne met noordwaartse, de andere met zuidelijke ‘voorbochtigheden’ (om heel even een Vondeliaans woord te gebruiken), beiden leden van het Gezellegenootschap, verbroederend rondom Antwerpse en Kapelse tafelen, genootschap door hun promotie bijzonder gevleid, even gevleid als héél Nederland dat rondom zijn zondags- en weemoedskind Guido Gezelle deze tweelingbroeders uit het grote Dietssprekende Vaderland als om de prijs der kennisse kampen zag (verontschuldig zoveel gezelliaanse romantiek)!

Twee doktorale proefschriften, hier in handelsuitgave aangeboden, met evenveel onderling verschil als overeenkomst misschien: verschillen die versneden worden met gelijksoortige kwaliteiten: beiden hebben zich met evenveel liefde en zorg, met gelijkwaardige kennis en vorsingskracht over hun onderwerp gebogen; overeenkomst die gedifferentieerd wordt door onderscheid in aanleg en feeling van de auteurs. Tweemaal dezelfde dichter op de ontleedtafel, tweemaal anders onder de schijnwerpers. Dichter Kemp - ik durf hem een dichter noemen - onderzoekt de dichter Gezelle die zijn eigen dichterschap onder ogen neemt (zie de ondertitel). Hij bestudeert de hele Gezelle en zijn volledig werk binnen zijn integrale levensloop. Westenbroek beperkt zich tot een onderdeel van de Roeselaarse periode: enkele jaren en één bundel. Hij schrijft (overeenkomstig de aardse tegenstellingen) het langste werk over - van twee één - de kortste inhoud. Beiden uitvoerig, beiden grondig, beiden ad rem. Een stuk Roeselaarse Sturm-und-Drang-periode, vol uiterlijke feiten, personen, gebeurtenissen; een heel dichterleven, naar de innerlijke evolutie in het dichten zelf en de herkenning ervan, in de diepte van één persoon, telkens anders, telkens zichzelf vernieuwend, de ontwikkelende dichterlijke persoonlijkheid doorheen het leven. Denk nu maar niet dat de ene dor doet, de andere poëtisch: beiden vorsen tot in het merg van het been, beiden kennen poëzie. Bij Westenbroek krijgen we meer de indruk van wetenschappelijke arbeid. Maar van Vlierden doorgrondde al evenzeer de gedichten én de briefwisseling én het feitenmateriaal. Toch doet Van Vlierdens werk meer aan als het werk van een scheppend kunstenaar, ofschoon Westenbroek (passim en in de betrokken hoofdstukken) ons verrassend diep laat kijken in de verzen. Je kijkt ervan op! Nou! die heeft ergens verborgen dichterlijke snaren! Zijn oordeel spruit uit bezieling, zijn bezieling is kritisch. Een vakman-filoloog op vrijersvoeten met de muze; een muzisch man gewapend met vlijmscherpe messen!

Komplementaire tweelingen bijgevolg.

Westenbroeks werk bestaat uit twee delen. Komplementaire delen alweer: het leven vanuit

[p. 186]

het boek, het boek in zijn eigen wording en opbouw, poëtische aspekten, plaats in Gezelles oeuvre.

Het eerste deel: het leven (tweehonderd bladzijden ongeveer), het leven te Roeselare aan het Kleinseminarie, van 1854 tot 1860 met een uitlopertje in Brugge. De hoofdstuktitels luiden: Gezelles poëzie voor leerlingen (verenigd in Gezelles Eucharistisch Genootschap naar Faberiaans-Engels model); Gezelles kristosentrische poëzie (waar schrijver meteen de staf breekt over bepaalde stellingen van H. Bruning) en tenslotte de hoofdlijnen in Gezelles handelen en beleven te Roeselare. Schrijver stelt als hoofdlijnen: de vriendschap binnen de eucharistische bond, waaruit de gedichten met eigen karakter naar gelang van aard en moeilijkheden der leerlingen voor wie ze geschreven werden, gedichten die vrij algemeen, en zeker wanneer het Van Oye of Gustaaf Verriest gold, een bijzondere bewogenheid van de dichter verraden, bewogenheid die evenwel verder reikt dan de strikt persoonlijke relatie: (ik citeer) ‘We kunnen dus stellen dat Gezelles handelen en beleven in Roeselare op de eerste plaats werden bepaald door zijn door de eucharistie gevoede Christocentrische religiositeit’ (blz. 214).

Ongemeen boeiend - voor mij toch - zijn de bladzijden die Westenbroek schrijft over de mannen uit de gedroomde Gezelle-pléiade: de Verriesten, van Oye enz. De enen komen vergroot, anderen verkleind van onder de kijker. Om ons tot de Verriesten te beperken: Hugo verkleint, Gustaaf wordt groter. Plezierig hoe het karakter en de kapaciteiten van van Doorne te voorschijn komen. Over van Oye: zelfs nu nog heel veel nieuws, ja enigszins ander ‘imago’! Westenbroek heeft de laatst mogelijke bronnen aangeboord (vermoedelijk bestaan er nog onaanboorbare): E. van Oye, geslingerd tussen zijn vaderbinding en de proselytische werflust van zijn leraar-biechtvader lijkt veeleer de menselijke liefdenood van zijn priester-leraar te hebben losgeslagen en bevredigd dan zelf in die dichterliefde te zijn opgegaan. Men leze de blz. 22-80 en 156-62.

Van het tweede deel gaven we reeds de hoofdgeledingen. Mij lijkt vooral het vijfde hoofdstuk (De samenstelling van ‘Gedichten, Gezangen en Gebeden’), als werkstuk van historiografische aard, uitermate geslaagd. Gezelle heeft alles en nog wat als bundelingsbeginsel geprobeerd. Hij heeft - naar zijn karakter - zitten wikken en wegen en dubben. Hij heeft beslist de loutere verhouding leraar-leerling overschreden, vooral bij de tweede uitgave. De bundel is de dichter geworden, niet de leraar. We beoordelen tans de bundel gewoonlijk verkeerd. Daarop wees, zoniet Westenbroek, dan toch ekspliciet A. Viaene in zijn veelzijdige bespreking van het boek (Biekort, 1967, blz. 115-6,) waarin we lezen: ‘De ware verhouding leven-boek blijkt daarbij zeer af te wijken van de mythus “Gezelle-Roeselaarse leerlingen” die zeer vroeg is ontstaan en die, na een eeuw pathetische presentie in onze literatuur-geschiedenis, een burgerrecht van “historie” heeft verworven dat hem niet licht meer kan ontnomen worden’.

Tussendoor verhandelt Westenbroek niet onaardig wat andere konkrete vraagstukken: het probleem van de eros (waarover omstreeks 1965-66 in de Noordnederlandse literaire pers weer zoveel te doen was); Gezelles kristosentrische poëzie met een oordeel over H. Brunings roemruchte tesissen. Dit oordeel is zo bezadigd en nuchter dat het moet vertrouwen inboezemen. Het onderzoek op feiten en teksten door Westenbroek vrijwaart ons van afdwalingen naar de wildernis der twijfelachtige Hineininterpretierung. Over het zesde hoofdstuk schrijft dezelfde A. Viaene: ‘Een stuk echte literatuurwetenschap, dat de hoge standing deelt van het historisch en genetisch onderzoek der eerste hoofdstukken en de vernieuwde visie op de gang van het leven naar het boek, en op het boek zelf, komt voltooien’ (ibid.).

Het doktoraal geschrift van Dr. van Vlierden bestaat gewoon uit negen hoofdstukken met een besluit: de opwindende kronkelweg van de onderzoeker op de levensloop van de dichter. Ik moet aan twee bekoringen weerstaan: de titels van de hoofdstukken overschrijven (ze zijn bijzonder openbarend) of domweg voor- en achterflap kopiëren. Deze - naar hedendaagse gewoontes door de auteur zelf opgesteld - vormen een merkwaardige syntese van het geheel. De slotzin luidt: ‘Zijn ganse leven als dichter is een dialoog geweest, naar gelang van het moment romantisch enthousiast en dramatisch bewogen, nadien kritisch onderzoekend en evenwichtig harmonisch tussen bidden en dichten’.

Persoonlijk zwoegde ik me met meer genoegen door het werk van van Vlierden dan door dit van Westenbroek. Elke vogel eet volgens zijn bek. Er is meer stroming, er is meer dynamiek. Uiteraard ook is een speurtocht door het leven voor mij belangwekkender dan het doorpeilen van één levensmoment. Met Westenbroek beoefent men hoogstaande verstandelijke gymoefeningen op de bok, in de trapeze, in het diepduiken, in het polsstokhoogspringen. Alles binnen uiterst beperkte ruimte, ter plaatse! Met van Vlierden maak je

[p. 187]

een frisse tocht, onder de leiding van een even spraakzame als bedachtzame gids, over heg en steg, de wegen langs. Hij wijst de binnenkant van een ingekeerde dichter, een op zichzelf reflekterende dichter die zijn eigen kunstenaarsschap voortdurend verklaart, opvouwt, ontvouwt, toelicht. Het is ongemeen boeiend. Wàt schrijft van Vlierden dan wel?

Als ik mij toch door de titels mag laten loodsen: de ontwikkeling vanuit de (laat ik zeggen) Bilderdijklaanse traditie naar impressionisme en symboliek. In zijn korrespondentie (‘Epistolary Poetry’) met van Oye ontstaat een persoonlijker bewustwording van zijn dichterlijke zending, die zich vanuit programmatisch katolicisme ontpopt tot individuele gemoedslyriek. Uitermate spannend wordt de opgang naar de ascetische lyriek en gebedspoëzie uit de ‘Eerste Kleengedichtjes’ beschreven en zo mogelijk nog spannender, in het vijfde hoofdstuk, de overgang van dichterlijk samenspel tot problematisch dichterschap in de tweede reeks ‘Kleengedichtjes’. Hier vind ik van Vlierden op zijn allerbest; de stelling komt hierop neer: Gezelle door zijn verwijdering uit Roeselare tegelijk verwijderd van zijn reperkussie-mensen, zijn leerlingen, gaat een dialoog aan met zijn poëzie zelf en gaat meteen een andere poëzie beoefenen. Volgt de diepere bezinning, na jaren van lyrisch stilzwijgen, n.a.v. en bij de uitgave der ‘Volledige Werken’ door van Vlierden (blz. 200) ‘Gezelles eerste dichterlijk da capo’ genoemd, dit in tegenstelling tot de titel van de inhoudstafel, nl. Retrospektieve en aansluiting: Taal is hoge poëzie. De periode door dit laatste titel-deel bedoeld overlapt én ‘Loquela’ én de wording van ‘Tijdkrans’ (1881-1890) door de schrijver bestempeld als hunkering naar metafysische geborgenheid. Bij de publikatie van genoemde bundel was Gezelle reeds geëvolueerd tot de ons best bekende dichter wiens natuurlyriek reeds geïntegreerd ligt in zijn metafysisch streven. Het eindpunt - de laatste ‘metamorfose’ (het woord is niet van de auteur) - is, zoals gezegd, het impressionisme en symboliek in een boeiende schepping.

Het kan de indruk wekken dat de auteur zomaar Gezelle bundel na bundel op de voet volgt en in elke bundel een eigen poëtische psyche poogt te achterhalen, te inkarneren. Dit ware een verkeerde indruk. Er zijn - zo ik me niet vergis - volgens van Vlierden zeven dichterlijke koerswijzigingen bij Gezelle gebeurd, telkens na een grondige dialoog met zijn eigen psyche, zijn levenstaak, zijn dichterszending. Deze zeven momenten kloppen volstrekt niet wiskundig met de bestaande bundels. De auteur heeft via de bundels de ondergrondse mens-dichterlijke stromingen gepeild, die soms ja, soms niet overeenstemmen met de publikaties. Dit komt zonneklaar aan het licht in het samenvattende besluit: Gezelle en het Dichterschap (blz. 335-46), een stuk dat op zichzelf een bekort doktoraal proefschrift vertegenwoordigt dat ik voor de weetgierigen gevoeglijker kan aanwijzen dan samenballen.

Treffend is - dit weze tot slot gezegd - hoe vaak Gezelle zich in zijn brieven en vooral in zijn gedichten zelf, en met welke intensiteit en bewustzijnsgraden, over dichten en dichtkunst heeft uitgelaten. We hebben al dikwijls de hele poëtische produktie van Gezelle gelezen; nooit had het ons zo bijzonder getroffen. Ik ben zijn mentor op de lange weg die we samen, bij bolle wind en wolk en zon aflegden, dankbaar voor zoveel schone waarheid.

Ze hebben allebei, hun doktorstitel waardig, Dr. Gezelle ten dienste, reuzenwerk verricht die tweelingbroeders Castor en Pollux! Voor een onderdeel is hun boekwerk komplementair. Vanzelfsprekend behandelt van Vlierden de ‘Gedichten, Gezangen en Gebeden’. Niet altijd in volledige overeenstemming. Ze kunnen er nog dagenlang vreedzaam en snedig met elkander aan vriendschapstafelen over bakkeleien.

Op de onderlinge verschillen en punten van overeenkomst werd boven al uitvoerig uitgeweid. Laat de lezer niet kiezen: dit of dat werk. Hij leze ze allebei: het werk van een literair-psychologische speleoloog (van Vlierden) die geheime grotten doorwandelt en blootlegt, licht schept in ondergrondse duisternis, oordeelkundig op grond van biografische en vooral zielkundige gegevens tot een indrukwekkend stel van houdbare konklusies komt! Het werk van een Wistik uit van Eedens ‘Kleine Johannes’ (Westenbroek): de schrandere twijfelzieke weetgrage filoloog, die in zijn laboratorium ontbindt en samenpuzzelt, doktert en schone onpretentieuze wetenschap te berde brengt! En toch voldoende - zoals betoogd - van Windekind heeft om de ‘engel der poëzie’ op te vangen en recht te doen in onthullende kort-essays en heldere formuleringen!

Moet ik kritiek oefenen op beider en beide werken?

Het zij dan een korte kritiek.

Anderen zullen - op stevige gronden - een en andere korrektie voorstellen of voorstaan. Geen enkel werk van die omvang en diepgang is volkomen vrij van onvolkomenheden en betwistbare zienswijzen. Elk essay, ook een doktoraal en magistraal boek, draagt de

[p. 188]

ziel en de visie van zijn auteur die vormt terwijl hij betoogt, die zijn vertoog aanzijn geeft naar zijn inzichten. Daarom is het - om bijbels te spreken - een genoegen te verkeren bij deze kinderen der mensen, al heten ze ook Jacob en Esau, de fameuze tweelingen! Zaak is of hun meningen haal- en houdbaar blijken. Naar het oordeel van hun promotoren zijn zij het magna of maxima cum laude.

Een kleinigheid maar ter aanwijzing! Wat hebben wij - zelfs ondanks de groene bijbel - een lastige spelling! Wat moet een Afrikaner of Frans-Vlaming denken? Publikatie of publicatie! De ene tweelingbroer schrijft met c, de andere met k! En dit keer is het die uit het Noorden die bijbelvast is, ofschoon ze ginder boven gewoonlijk liever het hek aan de oude stijl laten. Ook vragen wij ons af waarom van Vlierden Gezelles teksten soms omspelt, soms niet! Enz.

Er ontbreekt een derde man bij die tweeling. Ik bedoel H. Bruning en zijn werk ‘Gezelle de andere’ van 1954. Of beter gezegd: hij ontbreekt niet, beide jonge doktoren nemen hem deels onder de arm, deels op de korrel! Westenbroek beoordeelt hem blz. 194-199, van Vlierden blz. 297-298. In de grond telkens een terechtwijzing, een afwijzing, altans van Brunings fundamentele stellingen. Maar toch is Bruning voor de Gezellestudie een hoogstbelangrijk moment geweest: niemand gaat inderdaad aan zijn werk voorbij. Hij heeft bijzonder spits de dichterlijke persoon van Gezelle in de aktualiteit gebracht. Dat is een énige verdienste. Hij deed het spijtig genoeg op een fundamenteel-foute manier! Hij was een brandstichter. En schreeuwde luid. En wekte leven tijdens het dode tij op het Gezellevlak. De deining noodzaakte tot studie. De brand tot wederopbouw. Ondergetekende speelde toen spuitgast naar de brand. Wellicht veroorzaakte hij meer waterschade dan dat hij bluste. Maar Brunings verdienste om zijn zeer kritisch te lezen werk erkende hij. Hij stelt gaarne Bruning als wegbereider. Twee jongeren hebben intussen, op houdbaarder fundamenten, wegen gewezen die zij en anderen baanden.

De vierde man is nog de belangrijkste van allen: Gezelle zelf, voorwerp en aanleiding van zoveel gevors en studie. Er is nog werk aan de winkel, in overmaat. Een der grootsten van onze lyrici wacht op een vernieuwde volledige kritische uitgave naar de normen der huidige wetenschap, literaire en wijsgerige. Tal van vraagstukken omtrent zijn persoon en werk vragen studaksen bezield met onvermoeibaarheid. Zijn poëzie - en die is het voornaamste - dient gelezen, verklaard, genoten vooral als spijze van onze gemeenschappelijke Nederlandse geest die eeuwen samenvoegt.

Gezelle is belangrijk. Vorsers op zijn werken hebben alle belang. Het was ons een vreugde een hek te openen en een hek te sluiten. Als vijfde man dan.

Karel de Busschere

Dr. J.J.M. Westenbroek, ‘Van het leven naar het boek’ - onderzoek naar het ontstaan en de aard van Guido Gezelles Gedichten, Gezangen en Gebeden (1862-1878-1893), Publikaties van het Guido-Gezellegenootschap, monografieën en tekstuitgaven, Guido-Gezellegenootschap, Kapellen, 1967, 15 × 23 cm, 384 + 40 blz. ing. 480 BF - Verspreid in België door de uitgeverij ‘De Nederlandse Boekhandel’, Sint-Jacobsmarkt 7, Antwerpen; in Nederland door de uitgeverij Ambo N.V., Maliestraat 5, Utrecht.
Dr. B.F. Van Vlierden, ‘Guido Gezelle tegenover het dichterschap’ - poëzieopvatting en poëziebeleving bij Guido Gezelle, Guido-Gezellegenootschap, Kapellen, 1967, 12,5 × 20,5 cm, 380 blz., ing. 295 BF. De Nederlandsche Boekhandel, Antwerpen; Ambo N.V., Utrecht.