Ons Erfdeel. Jaargang 11

Matthijs Vermeulen overleden.

Op 26 juli 1967 overleed in Laren de komponist en essayist Matthijs Vermeulen, een zeer markante figur in het Nederlandse muziekleven gedurende een reeks van jaren. Aan niet weinigen in de Nederlandse muziekwereld was reeds geruime tijd bekend, dat Vermeulen aan wat hij zelf ‘de barre ziekte’ noemde in alle hevigheid lijdende was. Hoe kras die kwaal zijn lichaam en bijna alle vermogens van de 79-jarige Vermeulen ook beukte, hij maakte er in een bijdrage aan De Groene Amsterdammer van 21 januari - die men tans zijn geestelijk testament zou mogen noemen - geen geheim van dat zijn vaste wil, onverminderd vuur, één goed oog en een heldere geest hem in staat stelden nog één keer te zeggen ‘wat mij sinds lang zwaar op en na aan het hart lag’. Het ging over het Concertgebouworkest en zijn programmabeleid, waarover het nodige te doen geweest is in verband met de nieuwe muziek. Vermeulen, die zich de ‘beruchte twintiger jaren’, waarin Willem Mengelberg om zijn Duitsgezinde programmapolitiek weigerde in redelijkheid te overwegen muziek van hem en van de door Vermeulen zo bewonderde ‘moderne Fransen’ te spelen, nog wél herinnerde, bezwoer het Concertgebouworkest zo intakt mogelijk te houden, het niet te ontwrichten omderwille van de aktuele muziek. Hoe vooruitziend Vermeulen wel was bleek uit zijn idee om een fleksibel ensemble uit het Concertgebouworkest te formeren dat, al naar gelang de partituren van geavanceerde muziek voorschrijven, in grootte en sonoriteit kan worden uitgebreid of ingekrompen.

Matthijs Vermeulen is zijn leven lang een zeer bewogen, hartstochtelijk schrijvend en komponerend individu geweest. Hij kwam uit het Brabantse Peelstadje Helmond, maar vertrok al gauw naar Amsterdam, waar de atmosfeer voor een geboren rebel van de Muze als hij ongetwijfeld beter was. Vermeulen begon toen zijn briljante, maar vlijmscherpe pen te hanteren als kritikus die met de heersende programmering van het aan Mengelbergs geest en gemoed verhangen Concertgebouworkest geen vrede had. Hij schreef in De Tijd, in De Telegraaf en later in De Groene Amsterdammer; vriend en vijand van Vermeulen lazen zijn pennevruchten om hun snedigheid en virtuositeit van stijl en opbouw. Niemand zal ooit gewaar geworden zijn, dat het schrijven Vermeulen een zware last op de schouders legde, graag deed hij het niet, maar destijds was er voor hem geen andere mogelijkheid in zijn levensonderhoud te voorzien. Met Mengelberg raakte de verhouding al gauw in het ongerede; de arrogante dirigent duldde geen kritiek en niemand naast zich die wat te beduiden had. Evert Cornelis, die duidelijk geraakt was door de toen moderne Franse muziek van Debussy en Ravel en die ook voor Diepenbrock gevoelig was, had zich naast Mengelberg koest te houden. Vermeulen, die altijd een fijne neus heeft gehad voor talent en onbenul, stak het dat Mengelberg het voor het werk van Cornelis Dopper opnam, een man die zich evenals de dirigent mateloos liet meeslepen door de Duitse laatromantische muziek. In de Nederlandse muziekhistorie zal het incident dat in de jaren eens voorgevallen is in het Concertgebouw wel altijd even vermakelijk als veelzeggend blijven voor de kontroverse Vermeulen-Mengelberg. Na een uitvoering van een symfonie van Dopper kon Vermeulen zijn opgekropte gemoed niet langer meer in

[p. 173]

bedwang houden en riep tusen slotakkoord en applaus ‘Leve Sousa’.

Toen de tegenstellingen tussen Mengelberg en Vermeulen gerucht begonnen te maken, had de laatste nog geen noot van zijn eerste symfonie op papier staan. ‘Altijd heb ik gedacht dat men de komponist niet mag straffen voor grieven, die men meent de kritikus te moeten toedragen wanneer de funkties door de natuur of door levensnoodzakelijkheden in dezelfde persoon verenigd zijn’, schreef Vermeulen eens in De Groene. Maar Mengelberg pakte anders uit en weigerde zijn eerste symfonie uit te voeren: ‘Gaat u maar wat lessen nemen bij meneer Dopper, jongeman’. Werkend aan zijn tweede symfonie begreep Vermeulen niet langer meer het dubbelleven van komponist en kritikus te kunnen leiden. Hij gaf er zijn krantebaan aan, betrok een zomerhuisje nabij Hilversum, leefde van weldoenerssteun en schreef zijn tweede symfonie af. Geen haan die ernaar kraaide. Hij verliet het land en zocht zijn heil in Frankrijk. Daar trouwde hij met Thea Diepenbrock, de dochter van de komponist, wiens landhuis in Laren hij na zijn terugkeer ging bewonen. Eduard van Beinum bleek ontvankelijker voor het symfonische werk van Vermeulen en laadde de eer op zich de komponist die zich grotendeels als autodidakt ontwikkeld heeft te geven wat hem toekwam. Vermeulens zeven symfonieën staan als blokken graniet tussen zijn totale werk, dat zich ook in intiemere sferen en formaties - die der kamermuziek - zeer karakteristiek manifesteerde. Hij was als komponist wat men wel een ‘ongrijpbare figuur’ genoemd heeft; zijn stijl was uitgesproken persoonlijk en zijn ekspressiviteit zeer hartstochtelijk, die van een laaiende muzikant.

Over zijn eerste drie symfonieën heeft Vermeulen zelf gezegd, dat zij van een nieuwe kompositorische metode, een nieuwe orkesttechniek en een nieuwe psychische gesteldheid getuigen waarin de muziek geen spel en geen dekor meer is maar een innerlijk gebeuren dat niet alleen de komponist maar ook de luisteraar rechtstreeks aangaat. De opdracht, die Vermeulen zijn zesde symfonie heeft meegegeven, ‘het heimelijk vuur, le feu sacré, de goddelijke vonk te ontsteken en aan te wakkeren die in iedere mens sluimert’, mag men waarschijnlijk als motto boven zijn totale, niet zeer omvangrijke oeuvre plaatsen. Het heeft een halve eeuw moeten duren vooraleer zijn eerste symfonie werd uitgevoerd en de zes andere zijn al evenmin toen de inkt nog nat was gespeeld. Zijn zevende symfonie werd in het voorjaar onder leiding van Bernard Haitink in het Concertgebouw voor het eerst uitgevoerd en dat heeft Vermeulen in een fase waarin de barre ziekte hem allengs sloopte, naar hart en ziel goed gedaan.

Léon Schoenmakers