Ons Erfdeel. Jaargang 11

literatuur

Inkunabulistiek: Hellinga's Printing Types.

Onder inkunabelen of wiegedrukken verstaan we de eerste produkten van de boekdrukkunst en wel de gedrukte boeken die vóór 1 januari 1501 zijn ontstaan. De uitvinding van die kunst, het drukken met losse letters, moet in de westerse wereld omstreeks 1425 hebben plaatsgevonden. De fase die daaraan onmiddellijk voorafging, is die van de blokboeken: elke pagina werd gedrukt van een massief blok hout, waarop de voorstellingen en de daarbij horende bijschriften waren uitgesneden. Waar en wanneer precies het drukken met losse letters het eerst is toegepast, is een probleem waarover het laatste woord nog lang niet is gevallen. Vooral bekend in dit verband is de kontroverse tussen de Coster- en de Gutenberg-sympatisanten. Gaandeweg zijn de aanspraken van de 15e-eeuwse Haarlemse drukker Laurens Jansz. Coster op de achtergrond gekomen; vrijwel algemeen geldt nu Johannes Gutenberg uit Mainz als de uitvinder van de boekdrukkunst. De vooraanstaande inkunabulist, wijlen pater Bonaventura Kruitwagen, heeft zich vooral beijverd om aan de Coster-fabel, die steunt op het relaas in de ‘Batavia’ (1588) van Hadrianus Junius, een eind te maken. In het boek van deze geleerde humanist wordt Gutenberg, die door Coster onder eede als gezel in het drukkersvak zou zijn aangenomen, voorgesteld als de gemene dief van de lettertypen en van de drukkersuitrusting van de Haarlemmer.

In 1966 verscheen van de hand van Wytze en Lotte Hellinga een meesterwerk over de vroege lettertypen in de Nederlanden: ‘The fifteenth-century printing types of the Low Countries’ (HPT). Dit werk bestaat uit twee dikke foliodelen, het is in half leer gebonden en de prijs ervan bedraagt f 625, -; het werd uitgegeven door de Amsterdamse uitgever Menno Hertzberger & Co., dezelfde die sinds 1966 de Ad Fontes-reeks op de markt brengt, facsimile-edities van zeldzame Nederlandse letterkundige werken.

Deze studie van het echtpaar Hellinga is een uitzonderlijke prestatie. Mejuffrouw M.E. Kronenberg, een van de belangrijkste Nederlandse bibliografen, aarzelde niet in een recensie in ‘De Gids’ (afl. 5, 1967) deze studie als een standaardwerk te typeren. Ook in de buitenlandse pers werd dit werk hoog gekwalificeerd. Uit ‘The times literary supplement’ van 16 maart jl. citeer ik uit een waarderende bespreking het volgende: ‘This is a work of which the authors have a right to be proud. Just as Holtrop's Monuments typographiques in 1868 marked the beginning of a new epoch, so the recent work of the Hellinga's, another Dutch achievement, will again show new ways for the study of incunabula. It offers a high standard for future investigations.’ George D. Painter, op het terrein van de inkunabulistiek de meest vooraanstaande figuur van het British Museum heeft het werk om de hoge graad van wetenschappelijkheid uitermate geprezen. Op hun beurt releveren de Hellinga's dankbaar als ‘a source of inspiration’ de voortreffelijke katalogus van de 15e-eeuwse drukken uit de Nederlanden, die door inkunabulisten van het British Museum in 1962 is samengesteld.

Aan Nederlandse geleerden komt de eer

[p. 163]

toe het initiatief te hebben genomen voor de wetenschappelijke bestudering van 15e-eeuwse drukken, van de wiegedrukken dus, J.W. Holtrop, bibliotekaris van de Koninklijke Biblioteek in Den Haag, was op dit gebied de baanbreker. In 1865 publiceerde hij een katalogus van de inkunabelen der K.B., gevolgd door een daarop aansluitende verzameling facsimile's; deze uitgave zag het licht onder de titel ‘Monuments typographiques des Pays-Bas au quinzième siècle’ (1857-1868). Decennia lang heeft dit werk in kringen van inkunabulisten, bibliografen, bibliologen, bibliotekarissen, antikwaars en mediaevisten grote bekendheid genoten onder de afkorting HMT. De zwager van Holtrop, tevens zijn opvolger als bibliotekaris van de K.B., M.F.A.G. Campbell, heeft zich eveneens internationale faam verworven als inkunabulist: in aansluiting op HMT publiceerde hij in 1874 de ‘Annales de la typographie néerlandaise au quinzième siècle’, een beschrijving van 1794 wiegedrukken; de ‘Annales’ werd later met vier supplementdelen uitgebreid. De 19e-eeuwers Holtrop en Campbell hebben de bibliografie in volstrekt nieuwe banen geleid. Hun werkzaamheid vormt de grondslag voor het moderne onderzoek van de inkunabelen, dat beoogt in uiterst precieze detailarbeid lettertypen en boekversiering van elke pers te analyseren; de gegevens over het leven van de drukker worden hiermee verbonden en op die wijze kan men een beeld van zijn persoon en zijn werk ontwerpen. Dat deze studie een dieper inzicht verschaft in het gekompliceerde kulturele leven in de overgangsfase van Middeleeuwen naar Renaissance, behoeft geen verdere uitleg.

Het werk van de Hellinga's, afgekort tot HPT (Hellinga's Printing Types), is de vervanger van HMT. Sinds enkele maanden bereiden ze een nieuwe uitgave voor van Campbell's ‘Annales’, die gepubliceerd zal worden onder de titel ‘The Annals of Fifteenth-Century Printing in the Netherlands’; dit werk zal een aanvulling vormen op HPT.

In welke mate in een eeuw tijds het te onderzoeken materiaal is uitgebreid, blijkt uit een vergelijking van de volgende gegevens: HMT omvat één deel; in een bestek van 149 pp. heeft Holtrop zijn tekst, inklusief inleiding en register, samengebracht; hierna volgen 133 facsimile's. Tekst en registers van het eerste deel van HPT, dat een groter formaat heeft dan HMT, beslaat 295 pp.; de tekst, de registers en de 291 facsimile's van het tweede deel omvatten samen maar liefst 505 pp. Er blijkt nog iets anders uit de vergelijking tussen HMT en HPT: in de 19e eeuw was het Frans de taal der preferentie van alle bibliografen; in deze eeuw is die positie door de Engelse taal overgenomen.

Het doel van ‘Hellinga's Printing Types’ is tweeledig: het wil ten eerste ongesigneerde en ongedateerde drukken identificeren met behulp van reprodukties en registers, en op de tweede plaats wil HPT een geschiedenis geven van onze lettertypen. Het boek biedt fotografische afbeeldingen van alle lettertypen, zodat de gebruiker zich steeds een nauwkeurig beeld van hun vormen kan maken.

Een van de ingewikkeldste problemen waarmee inkunabulisten worstelen, is het determineren van herkomst en datering van de wiegedrukken. Veel 15e-eeuwse drukkers hebben verzuimd om in een kolofon - evenmin als de handschriften vertonen de inkunabelen een titelpagina - hun naam en een jaartal te vermelden. Ook Holtrop heeft zich in zijn ‘Monuments’ met deze problematiek intensief beziggehouden. Het tweede doel daarentegen streefde Holtrop niet na, kon hij ook niet nastreven, omdat in zijn tijd daarvoor te veel gegevens ontbraken. ‘Hellinga's Printing Types’ biedt een helder inzicht in de herkomst, de ontlening, de onderlinge relatie en de verspreiding van de vroege lettertypen uit de Nederlanden. Uit die geschiedenis blijkt onder meer dat een aanzienlijk deel van de letters afkomstig was uit de Nederlanden. Voor het ontwerpen en het snijden van de letters hadden de drukkers uit de 15e eeuw veelal een vakman in hun dienst, van wie de naam slechts zelden achterhaalbaar is. Een uitzondering op deze anonimiteit vormt, dank zij een ruzie, de letterontwerper en -snijder Henric van Symmen. Deze was in de negentiger jaren van de 15e eeuw werkzaam bij de bekende Antwerpse drukker Gheraert Leeu. Tussen baas en knecht ontstond een konflikt, dat kulmineerde in een vechtpartij. Hierbij gaf Henric Symmen zijn werkgever een ‘cleyn steecxken (...) in syn hooft’, met als droevige klimaks dat Gheraert Leeu aan die verwonding overleed. In HPT wordt deze Henric - volgens mej. Kronenberg terecht - geïdentificeerd met Henric Lettersnider, die na zijn knechtenbestaan later als zelfstandig boekdrukker optrad in Antwerpen, in Rotterdam en tot 1511 in Delft. Deze Henric is vooral bekend geworden als leverancier van lettertypen. Algemeen in de Nederlanden zijn de zg. Lettersnider-typen gebruikt; ze vonden ook hun weg naar Duitsland.

‘The fifteenth-century printing types of the Low Countries’ is de eerste studie die de Hellinga's in samenwerking hebben voltooid. Wytze Gerbens Hellinga, sinds 1946 hoogleraar in de Nederlandse taalkunde aan de Universiteit van Amsterdam, heeft zich

[p. 164]

(verkleind)

tot een vooraanstaand kodikoloog en inkunabulist ontwikkeld. Hij geniet in brede kring als kodikoloog en filoloog bekendheid door de kroniek in ‘Spiegel der Letteren’, getiteld: ‘Codicologie en filologie’, die hij samen met zijn leerling, P.J.H. Vermeeren, de huidige Keulse hoogleraar in de neerlandistiek, sinds 1961 verzorgt. Memorabel is zijn bekende filologische variatie op Nijhoff: ‘Waarom staat er wat er staat?’ Enkele bekende publikaties van hem zijn: zijn dissertatie ‘De opbouw van de algemeen beschaafde uitspraak van het Nederlands’ (1938), zijn diplomatische uitgave van de teksten van ‘Van den Vos Reynaerde’, naar de bronnen vóór het jaar 1500 (1952) en zijn ‘Rembrandt fecit, 1642’ (1956), waarin hij de verrassende teorie heeft ontwikkeld dat Rembrandts ‘Nachtwacht’ niet enkel een portret is van een aantal schutters, maar tevens een allegorie behelst, geïnspireerd op de openingsscène van Vondels ‘Ghijsbrecht’; uitsluitend met behulp van de 17e-eeuwse emblematiek en Vondels tragedie kunnen z.i. de vele raadsels van dit schilderij worden opgelost. In samenwerking met Van der Merwe Scholtz publiceerde hij in 1955 ‘Kreatiewe analise van taalgebruik’, waarin de linguistisch-stilistische metode ongemeen knap wordt gedemonstreerd aan een interpretatie van Leopolds bekende gedicht ‘Om mijn oud woonhuis peppels staan’. Hellinga's laatste werk vóór HPT is het uit 1962 daterende ‘Kopy en druk in de Nederlanden; atlas bij de geschiedenis der Nederlandse typografie’. Dit is zijn eerste grote studie op het gebied van de drukkunst. Een van de doeleinden van dit werk is de ontwikkeling en de ontplooiing te beschrijven van de drukkunst na de uitvinding van het drukken met losse letters en deze te laten zien in de vorm van platen. Een van de gekompliceerdste vraagstukken in dit verband is: hoe losten de eerste drukkers hun technische problemen op? De oplossing van dit vraagstuk vergt een binnenvoeren in hun werkplaatsen, het schetsen van hun specifieke moeilijkheden en het verschaffen van inzicht in de samenwerking tussen drukker, auteur of tekstbezorger en tekstillustrator. Een van de dingen die duidelijk werden gemaakt is dat de wiegedrukken geen imitaties zijn van de handschriften, maar ‘mechanisch geschreven’ boeken, om een term uit de periode van de inkunabelen zelf te gebruiken.

Van Hellinga's atlas bestaat ook een Engelse editie. Met dit werk heeft de auteur de metodiek van de ‘new bibliography’, die hij in 1947 in Nederland introduceerde, uitvoerig gedemonstreerd. Men verstaat hieronder een wijze van tekstonderzoek en tekstkritiek waarbij de filologen overgaan tot detailstudie

[p. 165]

van de bronnen als materiële objekten. Omstreeks het begin van deze eeuw werd in Engeland de Shakespeare-filologie vernieuwd. De tekstkundigen waren tot het inzicht gekomen dat de wijze van drukken, op handpersen, er oorzaak van was dat er met de autentieke teksten van alles kon gebeuren: de zetters konden zich, wat spelling en indeling bijvoorbeeld betreft, allerlei vrijheden veroorloven. Uitgangspunt voor grondige analyse, gebaseerd op kennis van het zeten drukproces, was technische kennis van de gebruikte materialen. De belangrijkste vrucht van die nieuwe aanpak in de filologie is de ‘new bibliography’. Twee gebieden van kennis, de filologie en de bibliologie werden hierdoor nader tot elkaar gebracht. Onder filologie verstaat men de wetenschappelijke studie van teksten met de bedoeling deze zo volledig mogelijk te kennen, te begrijpen en toegankelijk te maken voor de literatuur- en kultuurgeschiedenis; voor een filoloog is de taal een van de middelen om dat doel te bereiken. Onder bibliologie verstaat men de wetenschap van het boek als materieel objekt vanaf de oudste tijden tot vandaag. Door de bibliografie heeft de filologie of tekstkunde een vernieuwing ondergaan. Binnen de bibliologie is de bibliografie tot een zelfstandige discipline uitgegroeid, met eigen principes, metoden en technieken.

Veel monumentaler en rijker nog dan ‘Kopy en druk’ is HPT. Vijf jaar lang hebben Wytze en Lotte Hellinga aan deze magistrale studie gewerkt. Dank zij hun speurzin, die hen vaak voerde naar buitenlandse biblioteken, hun werkkracht en hun scherpzinnigheid staat Nederland wat betreft de studie van de wiegedrukken weer aan de spits. Vanzelfsprekend zijn ook nu nog lang niet alle problemen met betrekking tot de inkunabelen opgelost; nog altijd blijven er vele drukken over waarvan de afkomst en de datering niet bekend is.

Anton Claessens