Ons Erfdeel. Jaargang 11

[p. 138]

het nederlands ook nu nog kerktaal in enkele oudgereformeerde gemeentes in duitsland
josef kempen ● bad godesberg

Uit het meertalige Duitsland van voor de oorlog, of, als we nog verder teruggaan, uit het Duitse Keizerrijk met zijn grote bevolkingsgroepen die een vreemde taal spraken, vooral in de periferie, is in het westen de praktisch ééntalige Bondsrepubliek ontstaan. Hierin zijn, behalve het Deens-Friese gebied in de noordelijkste Bondsstaat, geen gesloten gebiedsdelen meer waar men een andere taal spreekt. Alleen in West-Nedersaksen heeft zich - afgezien van de kleine Emsfriese groep van het Saterland - nog een klein taalkundig kuriosum kunnen handhaven: het Nederlands als kerktaal van de Oudgereformeerde gemeentes.

Deze taalkundige uitzonderingspositie in onze tijd berust op geografische en historische gronden. Geografisch vormt het gebied van de Oudgereformeerde gemeentes nl. een schiereiland, dat voor een deel in Nederlands gebied ligt; er hebben zich geen grote stadsagglomeraties kunnen vormen, die het ‘verhoogduitsingsproces’ ongetwijfeld zouden hebben bespoedigd.

Kerkelijk gezien was dit grensgebied, preciezer nog het graafschap Bentheim, na een korte Lutherse periode al vroeg overgegaan tot het Gereformeerde geloof. (1) Biezonder vruchtbaar was hier het werk van H. Ravensperger, die in het begin van de 17e eeuw naar het graafschap kwam, en hofpredikant bij de Graaf van Bentheim werd. Ook in bestuurlijk opzicht kregen de Gereformeerden daar hun Kerke- en Hoge Kerkeraad, alsmede hun kerkelijk reglement, dit laatste in 1613. De oostelijke buursteden als Meppen, Lingen, Rheine en ook Münster bleven katoliek.

In de 17e en 18e eeuw had de Gereformeerde Kerk van het graafschap helemaal het karakter van een staatskerk. Zo kregen de kinderen al vanaf de Lagere School onderricht in de geloofsleer; de schoolboeken waren vanuit deze geest geschreven. Pas in de 19e eeuw veranderde deze situatie langzamerhand. Wat de kultuurtaal betreft had het graafschap, met name het noorden, deel uitgemaakt van het Nederlandse taalgebied. De bewoners van het graafschap waren daardoor, en tevens door de geografische ligging, steeds nauw met de Nederlanden verbonden gebleven. Zo had ook Ravensperger aan de Groningse Universiteit gedoceerd, en door de eeuwen heen tot in onze tijd toe heeft een voortdurende uitwisseling van geestelijken en predikanten plaats gehad, omdat ook de studerende jeugd van het graafschap zijn opleiding in de Nederlanden kreeg. De bloeitijd van de Nederlandse Gereformeerde kerken viel daardoor samen met de bloeitijd van de gereformeerde kerk in het graafschap.

In de Franse tijd werd de Hogere Kerkeraad van het graafschap opgeheven, maar in 1818 door de prins-regent in Hannover als Koninklijke Hogere Kerkeraad opnieuw geïnstalleerd. Deze ressorteerde met het school- en armenwezen direkt onder het ministerie in Hannover.

[p. 139]

Naast de sterke Nederlandse invloeden waren er ook vernieuwingen uit het oosten, die via nieuwe schoolboeken spoedig hun uitwerking hadden op de gereformeerde jeugd, en een zekere onrust en onzekerheid teweeg brachten.

In 1834 had de Gereformeerde Kerk in het naburige Nederland zich gesplitst. Deze scheuring sloeg ook over naar het graafschap, waar de Nederlandse Ds. van Raalte in Itterbeck aan de grens op 1 januari 1838 met veertig gelovigen uit het naburige Ülsen de eerste Oudgereformeerde gemeente stichtte. Daarmee had zich ook op Duitse bodem de afscheiding van de Nederlandse Gereformeerde Kerk voltrokken. Andere gemeenten sloten zich aan, zoals Bentheim, centrum van het graafschap, in de herfst van 1840. In 1848 was het aantal gelovigen verdubbeld, ondanks veelvuldige tegenwerking van de zijde van de overheid. Hierbij moeten vooral de namen van Schoemaker en Ds. Sundag genoemd worden, die als geestelijken veel te verduren hadden.

Illustratief wat de taal betreft is nog, dat Schoemaker eens een afschrift vroeg van een brief van het ministerie in Hannover, die men hem bij een dagvaarding had voorgelezen. Hij werd daarin uitgenodigd, de juistheid van zijn leer tegenover de staatskerk te bewijzen. Schoemaker had de Duitse brief niet goed verstaan en wilde hem thuis nog eens bestuderen...

Verder naar het noorden, in Emden, dat tot het vorstendom Oostfriesland behoorde, waren sinds 1519 Nederlands-Gereformeerden; de stad Emden was al vroeg een toevluchtsoord voor Nederlanders geworden. Evenals Wesel in het Rijnland (1568) had ook Emden zijn gereformeerde synode (1571). De belangrijkste predikant destijds in Emden was Johannes a Lasco. Emden kreeg zijn eerste Oudgereformeerde gemeente vermoedelijk in 1846 onder de naam ‘Gemeente onder het Kruis’. De gemeente, aanvankelijk niet onder een gelukkig gesternte levend, werd later verenigd met de Oudgereformeerde kerk van het graafschap. Deze kerk is nu nog van de Nederlandse moederkerk afhankelijk. Ze stuurt haar vertegenwoordigers naar de Synode in Nederland, haalt haar predikanten gedeeltelijk uit Nederland, laat haar jonge geestelijken in Kampen of Amsterdam studeren - met alle gevolgen van dien voor de teologische literatuur tot en met de kerkkrantjes. De autochtone bevolking, die nog vasthoudt aan de Nederduitse volkstaal, identificeert daarbij zijn geloof nog tot op zekere hoogte met zijn geloofstaal, het Nederlands. Maar omdat het onderwijs, en alle andere krachten in het maatschappelijk leven eenzijdig en bijna uitsluitend ten dienste staan van de verbreiding van het Hoogduits, wordt het Nederlands hier langzamerhand teruggedrongen. Een generatie terug zag het er weliswaar nog heel anders uit, zoals H. Kloss (2) schrijft. Hij noemt de oudgereformeerde bewoners van het graafschap met hun Nederlandse kerktaal ‘Kultuurnederlanders’, hoewel zowel Nederlandse als Duitse taalatlassen hier volledig aan voorbij gaan. Het Nedersaksisch in dit gebied is, evenals dat in het aangrenzende Nederland, sterk beïnvloed door het algemeen beschaafd Nederlands, dat van Nederfrankische oorsprong is. Bij gebrek aan een eigen gevestigd Nedersaksisch algemeen beschaafd was dus ook het Nederlands de overkoepelende schrijftaal geworden. Alleen aan de Duitse Nederrijn kwam de Nederlandse schrijftaal in aanraking met het eveneens Nederfrankisch volkskarakter, zodat bijvoorbeeld in Kleef of Gelder de voorwaarden voor het algemeen beschaafd Nederlands het meest ideaal waren. Het A.B. kon zich daar ook in kerk, school en bestuurlijke instanties tot ver in de 19e eeuw handhaven.

Bij het uiteenvallen van het Nedersaksisch gebied in een Hoogduits en een Nederlands gedeelte, kwamen Bentheim en ook Oostfriesland met het aangrenzende Nedersaksisch gebied dat tot Nederland behoorde, in de sterke invloedssfeer van de Nederfrankische schrijftaal van Holland, die zelfs het officiële Fries kon overspoelen. In het begin van de 19e eeuw was de kultuurtaal van de geletterden, alsmede de officiële taal op school en in de kerk voor de inwoners van het graafschap uitsluitend Nederlands. Een verordening uit 1824, zo vermeldt Kloss, bepaalt voor de eerste keer, dat het onderwijs in het Duits moet worden gegeven. Maar pas in 1880, dus 14 jaar nadat Hannover bij Pruisen was gevoegd, vervalt het Nederlands op de staatsscholen in Nordhorn van de status van onderwijstaal naar die van alleen maar onderwijsvak. In Gildehuis (later verduitst tot Gildehaus) was het Nederlands tot 1902 officiële onderwijstaal.

In de kerk, die buiten de direkte invloedssfeer van de staat viel, kon het Nederlands zich evenwel handhaven. De gereformeerde kerk in het betrokken gebied viel tot 1922 onder de Utrechtse kerkverordening van 1709, waarvan de oertekst Nederlands is. Sindsdien werd het gebruik van het Nederlands weliswaar minder - in de oorlog werd het op bevel van

[p. 140]

de autoriteiten van het Derde Rijk tijdelijk helemaal verboden - maar in enkele gemeentes heeft het zich tot op heden kunnen handhaven, met name in Emlichheim onder Dominee Vande Zande. Nog in het begin van de 19e eeuw kon in het gebied van Bentheim geen krant in het Hoogduits verschijnen, omdat de lezerskring hiervoor te klein was. Pas in 1878 kon de uitgever Hellendoorn hiermee beginnen. De oudste plaatselijke geschiedschrijving is in het Nederlands, en de Duitse dominee Visch uit Wilsum behoort met zijn zelfgeschreven Nederlandse kerkliederen zelfs tot de Nederlandse literatuur!...

Ook bij de Mennonitengemeenten werd rond de eeuwwisseling het Nederlands als kerktaal door het Duits verdrongen. De Mennoniten waren afkomstig uit de Nederlanden; velen van hun vestigden zich, via Westpruisen, tot in de Oekraïne. Zelfs in Zuid-Amerika, waar tenslotte vele Rusland-Mennoniten terecht kwamen, is hun volkstaal nog sterk Nederfrankisch getint gebleven, hoewel het Duits voor hun algemeen beschaafd bepalend is geworden.

Het langzamerhand verdwijnen van het Nederlands is aan de hand van het voorbeeld Emden biezonder goed na te gaan: terwijl in het begin van de 19e eeuw een duitstalige godsdienstoefening voor één kerk slechts met moeite georganiseerd kon worden, werd twee generaties later in deze stad voor het laatst in het Nederlands gepreekt. En in de laatste Oudgereformeerde gemeente van Oostfriesland, Bunde, zong men nog tot eind 1928 Nederlandse psalmen. Weliswaar lag Oostfriesland wat zijn verbindingen betreft niet zo geïsoleerd van de rest van Duitsland als het graafschap Bentheim met zijn natuurlijke grenzen (moerassen), maar toch waren - en zijn - beide grensgebieden wat de mentaliteit aangaat zeer eigenaardige en eigenzinnige grootheden. Niet in de laatste plaats dank zij deze langdurige Nederlands-Nederduitse symbiose. Een voorbeeld van de taal uit dit gebied is de navolgende tekst, daterend uit de twintiger jaren van de 16e eeuw: (3)

‘Dese nabeschrevene manier wert gheholden tho Norden alle sondaechs na dat sermoen...

Die tein Geboden

Ic ben die Here dyn God. Du salt geen ander Goden beneven my hebben.

Du salt den Name des Heren dynes Gods nich vergeefs vieren.

Du salt den Vierdach heiligen.

Du salt dyn Vader en Moeder eeren.

Du salt nicht doden.

Du salt nicht eebreken.

Du salt nich stelen.

Du salt gheen valsch Ghetuichnis geven tegen dyn Naesten.

Du salt dyn Naesten Vrouwe niet begeren.

Du salt dy niet laten lusten dyns Naesten Huys, Acker, knecht, Maget, Os, Ezel en alles, wat zyn is.

Du salt den Here dynen God lief hebben van gansen Herten, van gantsen Sielen, van allen vermogen.

Du salt dinen Naesten lief hebben als di sulvest...’

Interessant is tenslotte nog, dat de Duitsers die vanuit dit grensgebied naar Amerika emigreerden, zich daar in de meeste gevallen aansloten bij de ‘Christian Reformed Church’, die verder uitsluitend bestond uit leden van Nederlandse afkomst. Zo zorgde deze groep ook in de Nieuwe Wereld voor een verlengstuk van deze Duits-Nederlandse symbiose, ook hier met meertalige kerkdiensten.

Literatuur:

1. Geschiedenis der Oud-Gereformeerde Kerk in het Graafschap Bentheim en het Vorstendom Ostfiresland, door J. Schoemaker, Hardenberg, 1900.
2. In: Die nld.-deutsche Sprachgrenze, insbesondre in der Grafschaft Bentheim, Deutsche Akademie, München, ‘Mitteilungen’, Jg. 1930, Nr. 2.
3. Uit: ‘Die Gestaltung der Reformation in Ostfriesland’ von Dr. H. Reimers, Aurich, 1917.