Ons Erfdeel. Jaargang 11

[p. 136]

frans-vlaamse taaltuin
c. moeyaert ● izegem

10.

Dr. F. de Tollenaere, redakteur van het W.N.T. heeft me op 5 juli II. - toen de tekst van het vorige taaltuintje al bij de drukker was - op de mogelijkheid gewezen dat spinnekèèrse een verbastering zou zijn van penekeerse of pennekeerse dat in De Bo's Idioticon staat, maar ook bij Gezelle in z'n Loquela, nl. in de betekenis van ‘lichtmiskeerse’, gewiegde keise in het Steenvoords (‘gewijde kaars’). Gezelle noteert een gezegde uit de buurt van de Katsberg: ‘Ontsteekt de pennekeerse, 't dunkert.’ Maar zou hier niet een drukfoutje (of een verschrijving) ingeslopen zijn? Zou de Katsbergnaar soms niet 't dundert bedoeld hebben? Want zo'n kaars wordt bij onweer aangestoken. Gezelle blijkt dan pennekeerse te verklaren uit penne = penning, een kaars van een penning... Drs. J.H.W.M. Hansen uit Roermond heeft weer een andere veronderstelling geopperd; spinnekeerse zou van spindekeerse komen, en spinde wil etenskastje (bij Gezelle bovendien ook ‘hok’) zeggen; maar daartegen rijst het bezwaar dat spinde zowel in Limburg als bij ons als spiende uitgesproken wordt; zo zou een kaarsje voor in de spinde veeleer spienekèèrse geworden zijn! J.P. Hoebee breekt met z'n brief alle rekords op de lange afstand, want die komt helemaal uit Zuid-Australië, uit Oaklands Park nl. Hoebee werd erdoor verrast dat de Zuidvlamingen net als zijn vroegere streekgenoten uit Rijssen (Overijsel) ook parre (‘pad’) zeggen, (zie O.E., 10e jg., nr. 4, blz. 136). Hij wijst me er terecht op dat ook het ABN ‘bezien’ kent in de betekenis van ‘proberen’, nl. in de zegswijze: ‘laten we het nog eens met hem bezien’. Dat hij ook één keer in Frans-Vlaanderen geweest is en daar in de buurt van Gijvelde met een landarbeider gesproken heeft zal ook veel lezers interesseren. De man zei hem o.m. ‘G.v.d. (voluit en met een duidelijke u-klank in de laatste lettergreep) wat kunne julder goed Vlams klappe!’. Nu zal J.P. Hoebee het me niet kwalijk nemen als ik vermoed dat die zin wel enigszins anders gebouwd kon zijn, bv. ‘Je ku(n) julder wel goed Vlams klapm!’ Onze korrespondent voegt er in z'n brief fijn aan toe: ‘Meer dan iets anders liet dat “lelijke woord” me voelen, dat ik, al was ik op Frans grondgebied van omstreeks 300 jaar oud, me nog op goed Nederlands terrein bevond.’ Onze vriend uit Normandië, die zich niet bekend wil maken, heeft zich ook dit keer weer niet onbetuigd gelaten, hij vult z'n lijst met -(n)ege-namen aan: sukkelnege, hoveniernege, moeinege. En J. Tillie voegt er nog fleisternege (‘vleister’, naast fleisteróre, ‘vleier’) aan toe. Verder vernemen we uit Normandië ook nog dat het Zuidvlaams voor een broodje met ham gewoon ammebrooët luidt, en onze zegsman kan het weten want z'n grootvader was uit Borre! J.P. Hoebee keek ook op van de uitspraak iester voor ijzer, bijna zoals in het Zuidafrikaans waarin het ijster heet. Ik meen zelf wel iets als iesder gehoord te hebben in het Westvlaams. Wie weet daar meer over?

Van Broeder A. de Vos uit Pittem mocht ik vernemen dat de Rekspoedenaars weten dat hun zuiver Nederlands gram (‘kwaad’) over de schreve (in West-Vlaanderen dus) niet (meer) gebruikelijk is; ‘kolleirig’ zeggen ze daar. Pastoor Maeyaert van Leisele van zijn kant heeft ook in zijn dorp ‘vertrouwen’ voor ‘hertrouwen’ opgevangen. En weer volgens Broeder de Vos krijgt een eend in Pitgam en Ekelsbeke de mooie naam loebe. Het trio Joost de Groote, Koen Baert en Geert Bourgeois hebben onder de zomervakantie hun oor scherp te luisteren gelegd tijdens hun boeiende Zuidvlaamse tochten. Bij de Verlyndes in Zermezele hebben ze d'erweetn helpen wengen (‘keren’); en wat onze boeren dank zij hun vakbladen ruiters zijn gaan noemen (hooioppers op stokken) luidt in datzelfde dorp heel schilderachtig pòters (eigenlijk: paters met een wijde pij). Wil je eveneens daar een hakmes hebben, dan vraag je liefst naar een bollórd (met de klemtoon op de eerste lettergreep). Deze warme zomer waren er heel wat insekten: bv. frutazen ofte Ekelsbeekse wespen, maauwen ofte dito donderbeestjes. Met de Ekelsbeekse kermis kunnen je kinderen (of jij zelf) er op een turnooëj (mallemolen) zitten. Daar hebben de verloofden ook elk en aparte naam: de jongen heet er safteur (elders serfteur) (rijmt met deur) en het meisje

[p. 137]

- schrik niet - motres (ook een bastaardwoord, maar dan in z'n oorspronkelijke, onbesmette betekenis, volgens Gallas ook de oude betekenis van maîtresse!).

Oude woorden, soms zuiver bewaard Middelnederlands, daarvoor moet je, zoals we allang weten, in de Frans-Vlaamse Westhoek zijn. Vrouwmoeder Monsterleet vertelde ons op haar Volkerinkhoofs: ‘'k moete gin soepe mè zien’. We hadden het natuurlijk verkeerd begrepen; ze kon nu haar soep kopen bij de buren, ze hoefde geen soep meer te ‘zieden’ (koken, bereiden). Alleen wie dat woord kende kon ook een van die sprankelende zegswijzen van Pastoor Decalf op de Ekelsbeekse kultuurdag begrijpen:

't wos noch ezzooën noch ebbrón

d.i. noch gekookt (gezoden) noch gebraden, nl. noch mossel noch vis. Toen de vermelde Vrouwmoeder gnuivend vertelde dat ze zeker honderd jaar oud zou worden, zei ze: ‘'k (h)en assan de vromste ewwist’. Zo kwamen we er meteen achter dat vroom (sterk) ook van personen gezegd kan worden. Voor we vertrokken nodigde ze ons vriendelijk uit: ‘Gruup nog e sukerbol!’ Dat laatste woord verstaan we direkt maar het lijkt me in ons Westvlaams onbekend. Zo belanden we weer bij de Zuidvlaamse woorden die dichter bij het ABN staan als in ons dialekt. E knappieg joengetje (een knap jongetje) (van een meisje zeggen ze: e vrie misje); je kut 'n beetern (je kunt hem beter maken: genezen). Als u weet dat beide woorden Steenvoords zijn, dan weet u bijna zeker dat ze van J. Tillie komen. I. Asseman uit Vleteren had het in een gezellig gesprek met Drs. en Mevrouw Lintel, G. van Ryckeghem en mij over z'n zovele (h)ornbeeëstn, een woord dat dichter bij hoornvee komt als ons ‘koeibeesten’.

Opzetten is Ekelsbeeks voor wat wij verkeerd rechtzetten noemen, bv. schoven in de oogst aan stuiken zetten.

Bestaat het woordje men in de omgangstaal in Frans-Vlaanderen? Die vraag stelde Dr. Paardekooper me enige tijd geleden. Gezelle (zie Loquela) heeft men nooit duidelijk horen uitspreken: in de gesproken vorm klinkt het zo goed als altijd als me, maar dan een me dat te onderscheiden is van me = we, dat met een persoonsvorm in het meervoud staat; me = men staat met een pv in het enkelvoud.

Enkele voorbeelden:

't Is geeën (h)òrienk, me kut dat nie riekn (nl. wat er troef is in het kaartspel; meegedeeld door Pastoor Decalf in Ekelsbeke). Men is nooit t'oud om te leren, as m'niet te bot en is, (Ook naar de spelling overgenomen uit de lijst spreekwoorden en zegswijzen van Priester Weemaers die berust bij Pastoor Plancke in Eke). Me wit nie hoe an koe an haeze vankt (Carnel). Me moet stellen teire na neire⁽²⁾. Het enigste geval met men is waarschijnlijk een me + een eufonische n voor een klinker. Graag vernam ik de mening van de Frans-Vlamingen zelf over deze kwestie.

Een andere vraag van Dr. Paardekooper had ik ook graag door de mensen van de eigen streek laten beantwoorden, nl. is dei voor dag nu nog gebruikelijk in Frans-Vlaanderen (eventueel in West-Vlaanderen)? In ‘A l'Ezelstap’⁽³⁾ laat Gezelle een vrouw z'n eigen groet beantwoorden met ‘Goên dei, m'nhere, en God bewaar'je’. Dey wordt ook vermeld bij E. de Coussemaker in z'n prachtige verzameling volksliederen⁽⁴⁾, waarin de geleerde auteur in z'n toelichting op het verwantschap wijst met het Engelse ‘day’. Gezelle hoorde dei in de buurt van Hazebroek, richting Waalskappel, E. de Coussemaker in het Belse.

Ik sluit met alle goeie briefschrijvers nog eens te bedanken, en ik hoop dat degenen die altijd van plan zijn om te schrijven maar er nooit toe komen, nu bovendien ook eens iets van zich zullen laten horen, want - zeggen ze in Frans-Vlaanderen -

't Is beter eeën veugel in d'(h)and os tweeë op d'(h)age.⁽⁵⁾

(Adres: C. Moeyaert, Sint-Jozefskollege, Izegem)
⁽¹⁾

(2) Flamands de France (Bulletin du Comité Flamand de France. 1953), Proverbes et dictons, blz. 41.

(3) G. Gezelle, 2500 regels vrijwel onbekend proza. Ingeleid en toegelicht door K. de Busschere: Desclée de Brouwer; blz. 72.

(4) Chants populaires des Flamands de France (uitgave 1930), blz. XXIX en 339.

(5) Uit de vermelde verzameling van priester Weemaers in Eke (met aangepaste spelling).

(1) Vreemd dat we dan wienrook voor wierook horen in Zermezele. Wie kan dat verklaren?