Ons Erfdeel. Jaargang 11

[p. 47]

de burchten aan de vlaamse en zeeuwse kust en de term ‘burgus’
dr. ludo milis ● gent

Toen in 891 een Noormannenbende. die in Noord-Frankrijk vertoefde, het gebied ten oosten van de Schelde, toen nog Lotharingen genoemd, wilde binnendringen, en daartoe de kust van de Noordzee afvoer, vond ze daar een reeks militaire versterkingen. Het waren, om het met de auteur van de Miracula Sancti Bertini Sithiensia, die ons hierover inlicht, te zeggen: castella recens facta, recent aangelegde burchten.

De dreiging van de Skandinaven had de bevolking van de Vlaamse kust ertoe genoopt, om in onderling overleg, een keten van versterkingen aan te leggen langsheen de zee, juist op de grens van de zandstreek en het poldergebied, dat toen nog door de zee werd overspoeld. Tussen Broekburg aan de Aa-monding in het westen en Burgh-op-Schouwen op de Zeeuwse eilanden in het oosten, strekte deze verdedigingsgordel zich uit; Sint-Winoksbergen, Veurne, Oostburg, Souburg en Middelburg maakten er deel van uit. Al deze plaatsen waren recens facta. Tussen Veurne en Oostburg bleek er een onderbreking te bestaan, die fel kontrasteerde, met de korte opeenvolging der burchten naar het westen en naar het oosten toe. In de middenzone werd de verdedigingsfunktie echter overgenomen door oudere bases: romeins was in elk geval Oudenburg, en waarschijnlijk ook Aardenburg, terwijl Brugge alleszins reeds bestond van voor de Noormannendreiging. Deze versterkingen waren alle drie rechthoekig, in tegenstelling tot de nieuwe, die een cirkelvormig patroon hadden. Deze bestonden uit een cirkelvormige gracht, daarbinnen een aarden wal, met graszoden bedekt, en door een houten pallisade versterkt. De diameter van alle castella hierboven genoemd schommelde rond de 200 m., waarvan het tracé nu nog zonder moeite kan herkend worden in elk van de steden, die uit de burchten voortkomen: biezonder treffend is de vergelijking tussen het Frans-Vlaamse Sint-Winoksbergen en het Zeeuwse Middelburg, zoals uit de luchtfoto's blijkt (zie afbeeldingen).

De onderlinge afstand tussen de versterkingen bedroeg haast steeds tussen 16 en 27 km, zodat men noodzakelijk van een planning in de oprichting moet spreken. Op te merken valt trouwens dat omstreeks dezelfde tijd meer landinwaarts eveneens twee plaatsen versterkt waren: Sint-Omaars, dat in 891 het slachtoffer van een Noormannenaanval werd, en Atrecht.

Deze burchten werden, op Burgh-op-Schouwen na, alle de aantrekkingspool van een stedelijke nederzetting, toen ook het grafelijke gerecht ze tot zetel had verkozen. Op die manier ontwikkelden niet enkel Brugge en Veurne, maar ook Broekburg en Sint-Winoksbergen zich tot kasselrijen van het graafschap Vlaanderen. Burgh-op-Schouwen, na haar strategisch belang te hebben verloren, verviel tot landbouwcentrum, al blijft in het huidige percelleringspatroon de oude cirkel-vorm uitstekend herkenbaar.

Verschillende historici hadden reeds belangstelling voor deze castella recens facta opgebracht (Pirenne, Huizinga), maar de verdienste komt Prof. em. Dr. H. Van Werveke toe, om de studie systematisch te hebben ondernomen: als geheel werden de versterkingen behandeld in zijn studie De oudste burchten aan de Vlaamse en Zeeuwse Kust (Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten, 1965, Klasse de Letteren, nr. 1). De resultaten ervan, verkregen door zich te baseren op historisch, archeologisch, toponymisch en kartografisch materiaal, werden vervolgens door de Gentse historikus, in een ruimer kader gesitueerd, nl. in Verhandeling

[p. 48]

Luchtfoto's van Sint-Winoksbergen en van Middelburg. (Klichees van de Kon. Vlaamse Academie; met toestemming der Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Oorspronkelijk afgebeeld in J. Huizinga, Burg en Kerspel in Walcheren).

[p. 49]

De Vlaamse en Zeeuwse Kustburchten. (Klichee Kon. Vlaamse Akademie)

nr. 59 van de hogergenoemde Akademie (1965) onder de titel: ‘Burgus’. Versterking of Nederzetting? Uitgangspunt hierbij was de vraag hoe de term Burgus in Vlaanderen speciaal, in de Zuidelijke Nederlanden in het algemeen, in historische bronnen diende geïnterpreteerd te worden. Betekende het hier versterking, burcht, zoals in het Duits, of diende het verstaan te worden als bevolkingsnederzetting, zoals het Franse Bourg?

Zoals ook elders het geval was (Engeland, Spanje, Italië), bleek dat beide betekenissen in het Nederlandse taalgebied voorkwamen, wat natuurlijk bijzonder gemakkelijk te verklaren is, door de wisselwerking van romaanse en germaanse invloeden.

Men treft de term aan in de betekenis versterking (dus germaans) zelfs in romeinse stichtingen, daarenboven nog op de taalgrens gelegen, zoals te Terwaan, dat in het middelnederlands steeds Terenburg genoemd werd. In de Karolingische (de castella van kort voor 891) en post-karolingische plaatsen (o.a. Antwerpen en Brussel) komt een identiek gebruik voor, dat vooral bij de eerste treffend is, daar ze haast alle de term zelf in hun naam dragen (Broekburg, Middelburg, enz.). Reeds zeer snel echter evolueerde deze betekenis, naar het voorbeeld van wat zich in de omgeving van de Loire het eerst had voorgedaan: burgus = bevolkingsnederzetting. Reeds in 1067 - altans zo graaf Boudewijns' oorkonde niet vals is - werd te Sint-Winoksbergen dit nieuw begrip gebruikt, en niet veel later, nl. in 1105, werd te Veurne de cirkelvormige versterking Binaburgh geheten, de bevolkingsinplanting daarrond Butanburgh.

Rechtstreeks echter hebben de bisschoppelijke centra, die alle buiten het Nederlandse taalgebied gelegen waren (Doornik, Kamerijk, Luik), terminologisch hun invloed doen gelden: in een oorkonde van 1089 voor Brugge komt de nieuwe betekenis al voor, en meer in het zuid-westen, nl. te Kassel vanaf 1085 en te Poperinge vanaf 1107.

Niet minder dan de term burgus zelf, was het afgeleide burgensis een onderzoek overwaard: de bewoner van de burgus, in de volkstalen genoemd burger, bourgeois, Bürger.

[p. 50]

Grondplan van Broekburg.

Zoals burgus, in de betekenis van nederzetting, vond ook burgensis zijn ontstaan in de Loire-vallei, en wel circa het jaar 1000. De ekspansie van beide woorden verliep parallel, in zoverre dat in Wallonië, dat voor het grootste deel afhing van het Duitse Rijk, de term reeds in de tweede helft der XIe eeuw ingeburgerd was. De beroemde keure van Hoei (1066) vermeldt burgenses.

Vlaanderen heeft langer moeten wachten: in het romaanstalig gebied van het graafschap kwam de term voor het eerst voor in een oorkonde van 1111 voor de Sint-Vaastabdij te Atrecht. Het dietstalig gebied volgde op de voet, met een vermelding in 1116 voor leper, en omstreeks dezelfde tijd ook in de (ongedateerde) statuten van het koopliedengild van Sint-Omaars.

De Franse term bourgeois werd vanaf de XIIIe eeuw aktief gebruikt, een periode waarin akten steeds meer en meer in de volkstaal opgesteld werden. Het Nederlandse burger kwam echter niet (of altans veel later) in gebruik: een ander woord, nl. poorter (afgeleid van portus, dat ook bevolkingsnederzetting betekent) had er een onvervreemdbaar gewoonterecht verkregen en kwam aldus in dietse teksten onder de pen. Verliezen we echter niet uit het oog dat de grafelijke kanselarij zich vooral van het Frans bediende in de XIIIe eeuw, zodat ook in stukken voor dietstalige steden bourgeois aangetroffen wordt.

De taalgrens, die zich in de Late Middeleeuwen gestabiliseerd had langs de Aa, de Nieuwe Gracht en de Leie, heeft ongetwijfeld een rol gespeeld in de verspreiding van deze nieuwe termen. Zo zal het opvallen dat in romaanse gebieden, zelfs tot tegen de taalgrens in Henegouwen, burgus wel eens gebruikt wordt voor nieuw gestichte landelijke nederzettingen (dus niet als stad), wat benoorden die grens niet gekonstateerd werd.

Door beide studies heeft Prof. Van Werveke eindelijk klaarheid gebracht in problemen waarmee de geschiedschrijvers van het graafschap Vlaanderen speciaal, en van West-Europa meer in het algemeen, zo lang hebben geworsteld.